KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA
![Image](https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiSnAvYbH-OFql6qtadlRHJX3Taa4X8Bqq_hkJJRC0k9B45nX6At1OBpHkljgC7i4X5I26yPdLP4lEmyLZCRtU0Fa4L_ywAQvI1ntmMGjVwIp3Bqj7ukLancAjWBhg2DoiAKGt99ajJiOdL/s1600/1668585923410618-0.png)
Thu leh hla dahkhawmna. Mizo literature lama tui leh literature zirlaite'n an hman tangkai ve theih tak hlauhin. Mizo ziak mi hrang hrangte kutchhuak dahkhawm hi, i lo hmang tangkai ve dawn a nia. . References atan hman a nih loh chuan he Blog-a, ka thuziak bik hi suan kual phal a ni lo. Fakna te hi min lo hmeh sak zeuh ṭhin dawn nia!
HRIPUI KARA HRINGNUN : MINGO HOVIN RED INDIAN TE AN CHIMRAL DAN
-Rohminga Ralte
A
tawp a tawpah chuan he hripui hian a kawtawpah
min dang bet ve ta a. He hri hian mahni bathlar lek pawh engthawl leh ngaihngam
taka chhuah min phal sak lo a. In chung leh in hnuai lamah te hriin rorelna
tiang a vilik lai mekin, Chunglam venna a zarah vawiin thlengin kan chhungkua
erawh kan la him ve ta ṭang ṭang a. Kai thar an awm leh ṭhin avangin, rilru lam
pawh hi hriat mang si loh hian a hnim ruih reng mai a, khaw duai nen. Tukverh
tak ngial pawh han hawn ṭhat ngam tawh si loh chuan, in zau zetah chep takin kan
awm mek chu a ni si a.
Kan
han chep dan chu, sawrkarin hridai theuna (Lockdown) a kalpui mek lai hian, kan
bial bik chu micro containment zone a
ni a. Tin, ṭhenawmah vanduaina hriin a man ten min hual vel bawk si. Chu ta
karah, Pa thau eng ung, Sumo inbuanchak, hnute lang dei duai ka story-a ka dah
avangin Markhmelchhia a hoten ni thum chhung, an thuneihna tiang min la vilik
khum zui a. Chutiang chu niamhse, ngaituahna chep tak kar aṭangin, mahni in leh
a vel thlawh khumin, thla kal ta lama Canada rama “chhinchhiah loh thlan” (unmarked
grave) tam tak an hai chhuahin min pawt
thla vawn vawn a. Mingo ho Kumpinu ropui vanglaia an suahsual tukhum pawnzia
thlengin ka ngaihtuah kai thar leh a. Heng ho huatna vang hian thin hi,
awmhmunah a ṭim ṭun thei nia.
MINGO HO HLEILENNA SUAL THURUK LAILANIN A AWM MEK:
Kum za
chhunga Canada rama hnamte nau (indegeneous/Red Indian) ho te chunga an
nunrawnna leh chimral vek an tumna kawnga, naupang pawi sawi lo te nunna za tam
an lak te thlan, chhinchhiahna pawh awm loa, phum bo hlen an tum te thlan chu hai
chhuah mek a ni a. Tunah hian thlan sang chuang chu an hai chhuah tawh ngei a
rinawm?
Khang Residential/Boarding
Indian school an tihah khan tihluhna hmangin heng Indian naupangte hi lehkhazir
tura tiluihna hmanga nawrluh ṭhin an ni a. He thil rapthlak tak thleng aṭang
hian, mi ngo ho awpbehna hnuaia lo kun ve tawh Zofate pawn zir tur a tharin kan
nei tih a rawn lang leh ta e.
Canada lamah thlan chhinchhiah loh an haichhuah aṭangin heng sikul thuneitute thil kalpui dan tenawm tak tak chu sawi thar a ni leh ta a. America ramah pawh hetiang sikul hi za chuang a awm a, kum 1978 khan tih tawp a lo ni tawh a, Canada-ah chuan hman ni lawk kum 1996 khan tihtawp chauh a ni nghe nghe.
Heng sikul
zirna kalpui dan phena awpbettute remruat dan tenawm, thlan an hai chhuah thar
leh aṭanga, awpbettute ruahmanna tenawm an sawi thar leh chu, a tlangpuiin
tihian a sawi theih ang chu:
1. Heng
Boarding School te hi kum 1860 aṭanga 1978 thleng kha U.S ah kalpui a ni a. Indian/Native
chhungkuate chu an fate Indian Boarding Schoola kal turin tihluihna hmanga nawr
luih an ni ṭhin a. Chung naupang chinchang la hre lo zawk te chu mi ngo ho
hnamzia hmanga chimral vek tur a lak luh an ni a. “Indian ho that ula, mihring
chhan him rawh u” (Kill the Indain, save the man) tih chu khang hun laia an
auhla (slogan) pakhat a ni. Khang thil thleng te kha tihpalh ni lovin, tum ve
rengna hmanga Indian ho chimral vekna tur a U.S Govt. leh Catholic Church te
remruatna tenawm a ni.
2. Chhungkaw ṭhenkhat,
an fate khang sikula luh tir duh lote chu, ei leh in hmangten an hrek a, an
ration te an hren sak a, Police hmangten an fate hi an chhuh luih sak ṭhin. Boarding School, Residential School an
tih bawk ang kha, Canada-ah pawh eng emaw zat an awm a ṭhin a. Kum 1926 khan
zaa 83 percent vel Indain/native naupang ho te chu heng sikulah hian tirh luh
luih an ni. Indian naupang 1,40,000 vel chu khang sikuylah khan an lut ngeiin
an ring.
3. Naupang
chumchiap , kum 5 mi lek pawh kha sikula lut tur khan an chhungte laka ta lak
hran luih ṭhin an ni a. Sikul an luh aṭangin “hming thar, thawnhnaw thar pek
leh hak tir vek” an ni ṭhin. Chumi awmzia chu an mahni nihna (originality) dah
bo sak an tumna kawng a an hmalakna hmasa ber a ni. Anmahni chi bil ṭawnga an ṭawng
chuan tharum hmanga nasa taka hrem ṭhin a ni a. Mipat hmeichhiatna lam rawngkai
thleng inhremna te, ril ṭam taka inhrek te, savawm bawma inkhungte chu an
inhrem dan a ni ṭhin a. Kum 18 an tlin hma chu an chhungte hmuh an phal tawh
ngai lo.
4. Khang
residential sikula aṭanga rawn dam khawchhuak te chan pawh kha a ropui lua
chuang lo. An nu leh pa an chhungkuate nen an inbo zui ta tho a. An mahni chi
bil ṭawng an theihnghilh a, rilru lam harsatna nasa takin a umzuiin,
thlamuangin an awm hleithei tawh ngai lo nia sawi a ni. U.S ah heng sikul aṭanga
dam khawchhuak hi an awm nual a. Tunah khuan tu te emaw pi leh pute an ni ve
mek.
5. Hetiang
sikul hi US ah sikul 365, state 29-ah a awm a. A ṭhen te chu la kalpui a ni a,
mahse hman anga an kal dan ang kha chuan an kal tawh chiahin a rinawm loh.
6. Red Indian
ho tana mingo ho han hautawmzia tur hi chu aw. Ṭum khata a rualin that puk puk
lo mahse, kum 1492 khan khawvelah maktaduai 50 aṭanga 60 vel hi Red Indian te
kha awm anga chhut an ni a. Mahse, kum 2021 a lo thlen meuh chuan chu ta an
population pumpui aṭang chuan maktaduai 6.79 vel chauh an awm ta a, a percent
chuan 2.09 % ang chauh a ni ta a. Tichuan, mingo hoin Indian te hi an lo rawt
nasa hle tih chu inhnial buai ngai lovin a chiang mai awm e.
A thui hma duh viau mai si a. A tlangkawmnan, indona leh inrunna lo awm tawh ṭhin aṭangin khawi I ram emaw te chuan, ngaihdam dil turin khawi ram emaw te an phut ṭhin tih kan hria a. China ho pawn indopui pahnihna vela Japan hovin an nghaisakna nasa tak avang khan thupha chawi rawh se tiin a phut a nih kha. Hetiang deuh hian ram ni tla seng loa roreltu inti ṭhin Kumpinu pawh hi engtikah emaw chuan, a lo awpbeh tawh te chunga, a rorelna rawng leh sual tak avang khan ‘ngaihdam dil turin an la phut ve mahna le?’ Who Knows???
ZO TUNGCHAW
Comments
Post a Comment