KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

Image
KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA Kawltu chu tuthlawh tihna a ni a. Kawltuchawi chu tuthlawh kenga hlo thlo thin te tihna a ni ber ang chu.  1. A hla changkhatnaah chuan an thenrual, lawmte nena hlo an thlawh dan a tarlang a.  An lo, an buh hmun chu ramngaw tha tak ang maiin buh chuan a ti hring mawi em em mai a. Chu hmunah chuan lawmte nen hlim takin hlo an thlo thin a. Rihmim thing rah sava vahui ten hlim taka an tlan ang maiin a inchan a. An hlo thlo tang ri te chu thiam takin an rum nghiai e tiin, an hmabak, an thlawh bak chu thlo zel turin tan an khawh zel a. A changin a sir lamah an han tawlha, hlo thlawh dana an chet vel dan te chu tarlang zelin. Nausen nu leh paten an lawm loh chung pawha hlim taka an nui hak hak mai te inchan zelin, hlo thlawh pah chuan a then an lo zai a. Hlim taka lawmte nena hlo an thlawh thin dan chu changkhatnaah hian min hrilh a ni.  2. A hla chang hnihnaah chuan lawmte nena an hlim thin dan. Tu dang an ngaih lohzia min tarlansak leh thung a.  Khua

HRIPUI KARA HRINGNUN : MINGO HOVIN RED INDIAN TE AN CHIMRAL DAN - Rohmingthanga Ralte



HRIPUI KARA HRINGNUN : MINGO HOVIN RED INDIAN TE AN CHIMRAL DAN

-Rohminga Ralte

            A tawp a tawpah chuan he hripui hian  a kawtawpah min dang bet ve ta a. He hri hian mahni bathlar lek pawh engthawl leh ngaihngam taka chhuah min phal sak lo a. In chung leh in hnuai lamah te hriin rorelna tiang a vilik lai mekin, Chunglam venna a zarah vawiin thlengin kan chhungkua erawh kan la him ve ta ṭang ṭang a. Kai thar an awm leh ṭhin avangin, rilru lam pawh hi hriat mang si loh hian a hnim ruih reng mai a, khaw duai nen. Tukverh tak ngial pawh han hawn ṭhat ngam tawh si loh chuan, in zau zetah chep takin kan awm mek chu a ni si a.


            Kan han chep dan chu, sawrkarin hridai theuna (Lockdown) a kalpui mek lai hian, kan bial bik chu micro containment zone a ni a. Tin, ṭhenawmah vanduaina hriin a man ten min hual vel bawk si. Chu ta karah, Pa thau eng ung, Sumo inbuanchak, hnute lang dei duai ka story-a ka dah avangin Markhmelchhia a hoten ni thum chhung, an thuneihna tiang min la vilik khum zui a. Chutiang chu niamhse, ngaituahna chep tak kar aṭangin, mahni in leh a vel thlawh khumin, thla kal ta lama Canada rama “chhinchhiah loh thlan” (unmarked grave) tam  tak an hai chhuahin min pawt thla vawn vawn a. Mingo ho Kumpinu ropui vanglaia an suahsual tukhum pawnzia thlengin ka ngaihtuah kai thar leh a. Heng ho huatna vang hian thin hi, awmhmunah a ṭim ṭun thei nia.


MINGO HO HLEILENNA SUAL THURUK LAILANIN A AWM MEK:


Kum za chhunga Canada rama hnamte nau (indegeneous/Red Indian) ho te chunga an nunrawnna leh chimral vek an tumna kawnga, naupang pawi sawi lo te nunna za tam an lak te thlan, chhinchhiahna pawh awm loa, phum bo hlen an tum te thlan chu hai chhuah mek a ni a. Tunah hian thlan sang chuang chu an hai chhuah tawh ngei a rinawm?  


Khang Residential/Boarding Indian school an tihah khan tihluhna hmangin heng Indian naupangte hi lehkhazir tura tiluihna hmanga nawrluh ṭhin an ni a. He thil rapthlak tak thleng aṭang hian, mi ngo ho awpbehna hnuaia lo kun ve tawh Zofate pawn zir tur a tharin kan nei tih a rawn lang leh ta e.


Canada lamah thlan chhinchhiah loh an haichhuah aṭangin heng sikul thuneitute thil kalpui dan tenawm tak tak chu sawi thar a ni leh ta a. America ramah pawh hetiang sikul hi za chuang a awm a, kum 1978 khan tih tawp a lo ni tawh a, Canada-ah chuan hman ni lawk kum 1996 khan tihtawp chauh a ni nghe nghe.


Heng sikul zirna kalpui dan phena awpbettute remruat dan tenawm, thlan an hai chhuah thar leh aṭanga, awpbettute ruahmanna tenawm an sawi thar leh chu, a tlangpuiin tihian a sawi theih ang chu:

 

1.      Heng Boarding School te hi kum 1860 aṭanga 1978 thleng kha U.S ah kalpui a ni a. Indian/Native chhungkuate chu an fate Indian Boarding Schoola kal turin tihluihna hmanga nawr luih an ni ṭhin a. Chung naupang chinchang la hre lo zawk te chu mi ngo ho hnamzia hmanga chimral vek tur a lak luh an ni a. “Indian ho that ula, mihring chhan him rawh u” (Kill the Indain, save the man) tih chu khang hun laia an auhla (slogan) pakhat a ni. Khang thil thleng te kha tihpalh ni lovin, tum ve rengna hmanga Indian ho chimral vekna tur a U.S Govt. leh Catholic Church te remruatna tenawm a ni.

 

2.      Chhungkaw ṭhenkhat, an fate khang sikula luh tir duh lote chu, ei leh in hmangten an hrek a, an ration te an hren sak a, Police hmangten an fate hi an chhuh luih sak  ṭhin. Boarding School, Residential School an tih bawk ang kha, Canada-ah pawh eng emaw zat an awm a ṭhin a. Kum 1926 khan zaa 83 percent vel Indain/native naupang ho te chu heng sikulah hian tirh luh luih an ni. Indian naupang 1,40,000 vel chu khang sikuylah khan an lut ngeiin an ring.

 

3.      Naupang chumchiap , kum 5 mi lek pawh kha sikula lut tur khan an chhungte laka ta lak hran luih ṭhin an ni a. Sikul an luh aṭangin “hming thar, thawnhnaw thar pek leh hak tir vek” an ni ṭhin. Chumi awmzia chu an mahni nihna (originality) dah bo sak an tumna kawng a an hmalakna hmasa ber a ni. Anmahni chi bil ṭawnga an ṭawng chuan tharum hmanga nasa taka hrem ṭhin a ni a. Mipat hmeichhiatna lam rawngkai thleng inhremna te, ril ṭam taka inhrek te, savawm bawma inkhungte chu an inhrem dan a ni ṭhin a. Kum 18 an tlin hma chu an chhungte hmuh an phal tawh ngai lo.

 

4.      Khang residential sikula aṭanga rawn dam khawchhuak te chan pawh kha a ropui lua chuang lo. An nu leh pa an chhungkuate nen an inbo zui ta tho a. An mahni chi bil ṭawng an theihnghilh a, rilru lam harsatna nasa takin a umzuiin, thlamuangin an awm hleithei tawh ngai lo nia sawi a ni. U.S ah heng sikul aṭanga dam khawchhuak hi an awm nual a. Tunah khuan tu te emaw pi leh pute an ni ve mek.

 

 

5.      Hetiang sikul hi US ah sikul 365, state 29-ah a awm a. A ṭhen te chu la kalpui a ni a, mahse hman anga an kal dan ang kha chuan an kal tawh chiahin a rinawm loh.

 

6.      Red Indian ho tana mingo ho han hautawmzia tur hi chu aw. Ṭum khata a rualin that puk puk lo mahse, kum 1492 khan khawvelah maktaduai 50 aṭanga 60 vel hi Red Indian te kha awm anga chhut an ni a. Mahse, kum 2021 a lo thlen meuh chuan chu ta an population pumpui aṭang chuan maktaduai 6.79 vel chauh an awm ta a, a percent chuan 2.09 % ang chauh a ni ta a. Tichuan, mingo hoin Indian te hi an lo rawt nasa hle tih chu inhnial buai ngai lovin a chiang mai awm e.


     A thui hma duh viau mai si a. A tlangkawmnan, indona leh inrunna lo awm tawh ṭhin aṭangin khawi I ram emaw te chuan, ngaihdam dil turin khawi ram emaw te an phut ṭhin tih kan hria a. China ho pawn indopui pahnihna vela Japan hovin an nghaisakna nasa tak avang khan thupha chawi rawh se tiin a phut a nih kha. Hetiang deuh hian ram ni tla seng loa roreltu inti ṭhin Kumpinu pawh hi engtikah emaw chuan, a lo awpbeh tawh te chunga, a rorelna rawng leh sual tak avang khan ‘ngaihdam dil turin an la phut ve mahna le?’ Who Knows???

 

 ZO TUNGCHAW

Comments

Popular posts from this blog

KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

LALṬANPUIA TOCHHAWNG CHANCHIN TLANGPUI - Rohmingthanga Ralte

RÛN MAWI LEH A PHUAHTU VALZOTE CHANCHIN TLANGPUI SAWI ZAUNA - Rohmingthanga Ralte