Pu Buanga leh a Dictionary - Rohminga Ralte

𝐏𝐮 𝐁𝐮𝐚𝐧𝐠𝐚 𝐥𝐞𝐡 𝐚 𝐃𝐢𝐜𝐭𝐢𝐨𝐧𝐚𝐫𝐲!

-Rohminga Ralte

Mizo ṭawng chungchanga thu inchuh, inhnialna a lo awm hian Pu Buanga leh a Dictionary hi a serh zinga a mei ang maiin sawi tel a ni ziah ṭhin a. Pu Buanga’n engtin nge a lo ziaha, a lo sawi tih hi mi pangngai chin chuan an en ṭhin ti ila, kan sawi sualin ka ring lo.

Tlem lai deuh aṭang khan Pu Buanga sawi nep tumna leh dahhniam tumna ṭawngkam hi ka hmu ta zauh zauh a. Ka chhanglet ngai lem hlei law. Mahse, a chhanna nipah fawmin Pu Buanga chungchang hi han sawi teh ang. Chanchinṭha an rawn put luh dan lam hi chu kan hre chiang em em vek ang a. Zirna lama an tha thawh erawh, chanchinṭha lama an hnathawh ang tluk chuan mi nawlpui hian kan hre bel lem lo niin a lang?

Kan inhnialnaa kan ṭan hmun sawh ngheh kan tum luat leh dik zawk nih kan tum lutukna lamah hian ni maw, “Pu Buanga kha Mizo a ni lo, tawng zir chawpa dictionary siam mai a ni a, Mizo ṭawng a hre dik vek bik lo ang” ti a sawi hi an awm ta zeuh zeuh mai. Mizo a nih loh avanga Mizo ṭawng hi Mizote aia a thiam lo tura dah hi dik pawh a dik ta ve ang a. Mahse, hemi piah lam hi kan thlir kai ta lo ṭhin.

Pu Buanga khan khawi aṭangin nge Mizo ṭawng chu an zir ang? Vaiho hnenah nge Sapho hnen aṭangin tih lai hi inzawt tel ve ṭhin ila. Heng hnam pahnih hi biakrawn te pawh a nei ngei ang, Lalhruaitluanga Ralte khan Zoram Varṭianah khan, Mizoram an rawn luh theih mai loh avangin, Silchara Mizo ṭawng an zir ṭhin thu a ziak a. Chutah pawh chuan Mizo pa pakhat an hmuh ṭhin thu leh chu pa hnena aṭang chuan tlema zawng an zir thu leh Thangliana (T.H Lewin) lehkhabu, lehkha lo ziah aṭang tein an zir ṭhin thu kan hmu a, a kum chu kum 1893 a ni.

Thangliana’n, a benga Mizo ṭawng ri a hriat dan angin, Roman Script hmangin Mizo thawnthu pathum leh thumal ṭhenkhat a lo ziah ve khiau te kha an chhawr ṭangkaiin, Thangliana kha an tan chuan a pawimawh hle reng a nih kha. Tichuan, kan hmuh mai theihah Thangliana hnen aṭang ni lo, hnam dang hnen aṭangin Mizo ṭawng eng anga tam nge an zir tih ka hre mai thei lo. Rin dan bak chu sawi loh theih a ni si lo a. Pu Buanga khan a Dictionary a thumal zaa 90 hi chu Mizote hnen aṭang ngeiin a zir ring ila, a sual lo viau ang. Uar deuha sawi dawn phei chuan zaa 99.99 a ni hial ang. Ama hriat dan ang ang khan Mizo ṭawng kha a ziah tawp tawp ring lo ila. A chhan chu…

Pu Buanga kha Born Linguistic, gifted Lexicographer (ṭawng leh thumal remkhawm thiamna pianpui nei mi) a ni a. Mizoten tu emaw fing leh fel deuh, zirna lama sang lem lo kan sawi nikhuaa pianpui B.A nei kan tih ang chi kha a ni mai ang chu.

Kum 1894 hma lamah khan hetiang ang thiamna nei lo ni tawh hi eng ang pawn han beng hniam tum ngar ngar mah ila, a theih loh a chha chu a ni e. Kawngkal fel tak neiin thil a zir dawn tih a chiang reng mai. A AW B min siam sak aṭanga kum 100 chuang fe a liam hnuah pawh, Mizo zingah he lama thiamna nei, ṭawng lama mi thiam chungchuang tak hi chu kan la ngah lem lo a nih hi. Zirna in lam aṭanga degree nei, Linguistic mi thiam kan tih ang phei chu, Mizo zingah, kei chuan kutchang thliak daih pawh sawi tur ka la hre lo. Tichuan, he lam subject hi a awl lem lo tih a chiang viau awm e. Han sawi thui vak ngaihna pawh kan hre lo.

JF Laldailova kha zirna in aṭanga degree sang tak a neih thu hi sawi a awm tam lo khawp mai. Mahse, vawiin thlenga Mizoten sap ṭawng thiam leh Mizo ṭawng thiam kan sawi nikhuaa, a lailum chang rengtu chu a la ni zel chu a nih hi. Ani pawh khan he lam thiamna hi a pianpui tih a chiang mai awm e.

Kum 2016 khan MZU ah refresher course kan kal ve a. Chuta mi thiam pakhat an rawih chu KV Subarao Linguististiics niin, ani khan lecture a nei ṭhin a. Mizo ṭawngin thluk a neih avangin, a ṭawng lamah chuan a thluk lamah a ṭum fuh lo deuh ṭhinnain, a ziak lam erawh chu a thiam viau mai. Tibeto Burman Language lam, Zohnahthlak ṭawng dangte pawh kha keini ngawt ai chuan a hre fe mai. Tichuan, heng mi thiamte thiamna chu a chiang mai awm e. Kan ṭawng ṭobul lam kha Mizo tam tak aiin a hre zawk tihna a nih chu.

A tawp nan, Pu Buangan ‘Dictionary of Lushai Language’ a siama Mizo ṭawng a lakkhawmna kawngah khan, tlang hrang hranga pa rawn tlak leh rawn kai chin chu a rawn nasa viau ngei ang a. Mizote tel lo chuan a Dictionary hi a siam theih a rinawm loh. Kan thlahtute lo sawi ṭhin tam tak kha, kan lo hriat phak ve tawh loh avanga a dik lo kan lo ti ve dum dum ṭhin hi chu, a zia lo deuh chu a ni e. Kan ngaihtuahna hian kan tapchhak zawl hi a pelh chu a ngai ta deuh e!

ZO TUNGCHAW