KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

Image
KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA Kawltu chu tuthlawh tihna a ni a. Kawltuchawi chu tuthlawh kenga hlo thlo thin te tihna a ni ber ang chu.  1. A hla changkhatnaah chuan an thenrual, lawmte nena hlo an thlawh dan a tarlang a.  An lo, an buh hmun chu ramngaw tha tak ang maiin buh chuan a ti hring mawi em em mai a. Chu hmunah chuan lawmte nen hlim takin hlo an thlo thin a. Rihmim thing rah sava vahui ten hlim taka an tlan ang maiin a inchan a. An hlo thlo tang ri te chu thiam takin an rum nghiai e tiin, an hmabak, an thlawh bak chu thlo zel turin tan an khawh zel a. A changin a sir lamah an han tawlha, hlo thlawh dana an chet vel dan te chu tarlang zelin. Nausen nu leh paten an lawm loh chung pawha hlim taka an nui hak hak mai te inchan zelin, hlo thlawh pah chuan a then an lo zai a. Hlim taka lawmte nena hlo an thlawh thin dan chu changkhatnaah hian min hrilh a ni.  2. A hla chang hnihnaah chuan lawmte nena an hlim thin dan. Tu dang an ngaih lohzia min tarlansak leh thung a.  Khua

PATHIAN HLA SIAMTU PATEA - Rohmingthanga Ralte Asst.Prof.Mizo Deptt. GANC


Mizote hi zai ngaina hnam kan ni a, kan lawm ni in kan zaia, kan thih in kan zai bawk a. Kan awmkhawm let let tawh chuan kan zai ziah ti ila ! kan sawi sual tampui awm lo e. Zai ngaina hnam kan nih avang hian hla pawh a hun lai mil zelin kan nei a. Pi leh pute hun lai khan hri nasa em em mai a lenga, a khaw phel deuh thaw ten an thih pui tawp tawp mai a. A hmaa zai/hla an neih ngailoh ‘ Thuthmun zai ’ chu a lo pian phah a. Hun a kal zela Zosap missonary ten chanchintha kan ramah an rawn pu lutin, Kristian sakhua chuan min rawn thutchilh ta a, a hma lama kan neih ngailoh Pathian fakna hlate, Lengkhawm zaite a lo pian phah a.
          Kan Kristian hla hmasate chu Zosapten sap hla atanga an lehlin a ni tlangpui a, a thluk te lah chu a khawngin, a ing euh em em mai si ! Chu chuan Zopa thinlung (sentiment) chu a hneh zo si lo. Hla lehlin sa duh khawp lohna avang leh zopa rilru mil hla neih lohna chuan hla phuahtute rilru-ah hna a thawk nasa viau a niang e, a thluk atanga a thu thlenga Mizo raih mai, a thluk pawh nem dam dup mai ang chi hla thar chu a lo phuahchhuah tir ta a ni. Tin, he’ng bakah hian kum1919-a harhna tum thumna khan kristian hmasate rilru-ah hna a thawk nasa a, mahni hnam ziarang mil ngeia Pathian fak duhnate hla phuahtute rilru-ah a tuh nasa em em mai a.
            Harhna tum thumna tuifawn chuan Mizote chenna ram dung leh vang a khuh hlup hlup mai a, thlarau lama harhna leh hlimna maiah a tawp lo va. Chu harhna tuifawn chuan Mizote tana tuikeplung hlu, hla phuahthiam tam tak a vawrh chhuak a[1], chuta a vawrh chhuah zinga pakhat chu tuna a chanchin leh a hla phuahte kan sawi ho tur Patea hi a ni.
  
A CHANCHIN TLANGPUI :
          Mizo kristian hla thar phuahtu hmasa ‘Patea’ tia kan hriat lar em em hi, a laiah hming chu ‘Zaliana’ a ni. Kum 1894, Mizorama chanchintha rawn luh kum khan ‘Tualte’ khuaah a lo piang a. A pian kum hrim hrim pawh hi zofate tana kum pawimawh em em! Mizorama chanchintha lo luh kum a nih avangin a chhinchhiah tlak hle a ni.
          A laiah hming chu Zaliana ni mahse, Zoram thu leh hla khawvela mitin hriat lar dan ber erawh chu ‘ Patea’ tih a ni . Patea tih a lo nih nachhan chu ; Pu Selbawnga leh Pi Sinnawii ( Pi Sini tiin an ko thin) inkara lo piang Zaliana hi, a naupan lai chuan a pisil hle a, a nu phei chuan mihring a tling zo dawn lo hialin a hria a ni awm e. ‘'Te tak, riai thiuh theuh, zen zii zei a nih avangin miten ‘Patea’ tiin an ko vek a. Hei hian a hming tak  Zaliana tih chu lanin ‘Patea’ tih chu alo pu hlen ta a ni. A nu leh a unau-te chuan ‘ Bawkte ’ tiin an ko thin[2] ’.
          Vanduaithlak tak maiin a Pa Selbawnga chuan an chhangchhiat zual lai takin a boral san hlauh mai a . A Nu Sinnawii chuan a tulpui ta a ni . Chhungkhat Pa ber a boral tak si-ah chuan Pi Sini tan pawh a fate panga lai mai ( Zahrangi, Patea, Ralchhinga, Hniarkunga leh Khuangdailova) han enkawl chu thil huphurhawm tak a ni. Retheih nakalaiin retheih zual zel chu an hmabak mai a nih tak si-ah chuan duhthlan tur dang awm ta hek lo. Patea Nu U Pi Saithuami te chhung ,  ‘ Leng ’ khuaa awmte bel tur chuan Leng-ah an pem ta a. Mahse mihringte chungah hian vanduaina a lo thlen lak lawh tawh chuan vanneihna hi khawvar lam arsi ang pharh a ni thin. Leng khuaa an belh ber Pu Lalbuka lah chu a thi ve leh ta mai si. Harsatna leh manganna chuan an ta ni hial awm a mawiin, an tawk nasa tlauh tlauh hle. Sailulak-ah te an han pem leh ang nawk nawk a. Mahse an retheihna chu a zual zel tak si-ah chuan , Patea Pa Selbawnga unaute chuan Patea-te unauza chu sem darh an tum ta hial a. Mahse Pi Sini chuan  a fate sem darh chu a ngaingam ngang lo a niang, Patea-te unauza chu Khawbung lal Lalbika in-ah a kum 1904 khan a tluk luh pui ta a , ‘ lal vanlung ur ’ an lo ni ta . “ Patea hian Khawbung zirtirtu hmasa ber Pu Phunga sikulah kaiin ziak leh chhiar a thiam hman[3] ”.
          Patea hian Kaphnuni chu nupui-ah neiin Kristian dana Khawbunga innei hmasa ber an ni nghe nghe. Tirhkoh Vanchhunga ( a hnua Pastor lo ni ta ) khan a inneih tir a ni[4]. Khawbunga a chen lai chuan tun thlenga ‘ Pathian veng ’ ( Pathian ringtu hmasa te awmna a nih a vanga, veng hming atana an phuah) ah hian in leh lo a nei thin . Patea hi Zopa dik tak niin, a kut pawh a themthiam hle. Paikawng te hi a tah nalh thei hle a, Tuibur lai siam te pawh a thiam hle a ni .
Kum 1922 March ni 10-a Presbytery inkhawmpui Aizawl a neihah chuan Patea chu kohhran upa nemngheh a ni [5] . Mahse mihringte hi famkim loa siam kan ni a, thil tha hlir pawh tih duh mah ila, thil tha lo te pawh tih hun a awm thin. Lungngaih hun a awma, hlim hun a lo thleng ve leh mai a. Mihring-te hian harsatna tawk ngailo ila , insiamthat hun hi kan nei dawn si lo . Patea pawh kohhran upa a nih hma zawnga inngaihna suala fihlim si, kohhran upa a nih hnu-ah inngaihna sualah a tlu lut hlauh mai a. Kohhran upa a nihna pawh chu hlih sak a ni ta.
Kum 1939 khan Khawbung atangin Mualzawl (Burma) khua, Chin hills, Falam bial, Kawlphai atanga hla lo te-ah an chhungin an pem a. Mahse khawvel indopui-2na a lo chhuah tak avangin , Japan ral hlauin Mizoramah an kir leh a . Kum 1944 khan Reiek-ah an lut a, Tualte-ah an insawn leh a. Kum 1946 khan Samthangah an pem leh a. Samthang hmun atang hian kum 1950 March ni 23  khan ‘ Ka ropuina leh ka himna hmun ’ tia a lo sawi thin chu a pan ta a ni. Patea hi khaw hrang hrangah a pem kual thin na-in, Khawbungah a cheng rei ber a. Kum 1904-1939 thleng, kum 35 chhung an khawsa a ni. Tin, Khawbunga a chen lai chauhin hla a phuaha, chuvangin ‘ Khawbung Patea’ tih a lo nih phah ta  a ni[6] .
 HLA PHUAH LAM :
          Pate’n a hla hmasa ber ‘ Ka ropuina leh ka himna hmun ’ tih chu kum 1920 khan a phuah a. Hetih lai hian kum 26 mi a ni . A hla hmasa ber a phuahna chhan hi a harsat leh retheihna a auchhuahpui na a nih rualin, kum 1919-a Mizorama harhna vawithumna-in a hrinchhuah sak a tih theih bawk awm e.
          Patea hi Kristian hla siamtu/phuahtu a nih avangin hian Saikuti, Awithangpa-te angin a thil hmuh leh hriat-te a phuah chhuak ve zung zung ngai lo a. Mahse a hla-te hi rilru leh thinlung muk tak, tawngtaina nena urhsun taka dila phuah thin a ni a, chuvang chuan hla phuah hi kan hla phuahtu-te dang angin a awlsam vak lo niin a lang . Pathian hla hi thlarau pawlna nen lo chuan phuah pawh a har a, a nun pawh a nung mawh reng thin a ni. Patea hi tih tak meuha, rilru leh thinlung zawng zawng nena Pathian hnen hla phuah tur dil thin a nih avang hian, a hla-te pawh a nung tha a, belhchian pawh a dawlin, vawiin thleng hian zofaten kan la sak duh ber leh mite la awi tleitu ber a la nita reng a ni .
          Patea hla phuah zawng zawng kan hmuh theih zat chu hla 55 a ni. Mahse thil pawi deuh erawh chu a hla tam zawk hi engtik hun laia ( Ni, thla leh kum) a phuah nge tih hriat tura chhinchhiahna fel tak a lo neilo hi a ni. Chuvangin a hla phuah hun lai pawh chik leh zuala zirchian a har phah deuh a. A hla phuah 55-te hi kum 1920-1937 inkar, kum 17 chhunga a phuah a ni tih bak hi sawi a har hle. A hla phuahna hmunte erawh chu Khawbung leh a chheh vel ram a ‘ Bengkawmsena tlang’ leh tuna Assam rifle ho awmna ‘ Zuang tlang’ te hi an ni .
          Patea hla siam/phuah tir tu hi thil pathum ang deuhin a sawi theih awm e:
          A hmasa berah chuan a vanduaina leh retheihna-in hlaphuah lo theilo dinhmun-ah a siam a ni. A chanchina kan sawi tawh angin a naupan lai atanga a puitlin thlengin harsat, mangan,vanduaina leh retheihna te chu namen lovin a tawk a, lal vanlung ur mai tan he khawvelah hian ropui ngaihna a awm lo a. A dinhmun chhe em em te chu hre rengin, a hla hmasa berah chuan :
          Ka ropuina leh ka himna hmun ,
Ral hlauhawm leh titna awm lo chu,
Thlaler atang hianin  ka hmu rinin,
Chu hmun hlun chuan min tuam vel vangin . ( Ka ropuina leh ka himna hmun)
tiin a rawn chhamchhuak ta hial reng a ni. Literature hi mihring nun tarlanna, mihring nun darthlalang tih a ni a. Patea hla hmasa berah hian Patea hringnun chu chiang takin a hmuh theih a ni.
A pahnihna-ah chuan Patea hla siam/phuah tirtu leh a hla chharchhuahna (Poetic imagery) chu ‘ Khuarel/ thilsiam dangte ( Nature ) hi an ni. Thu leh hla thiam te hian Siamtu thilsiam ropuina-te hi an hmufiahin, an hmu chiang bik a. Thilsiam dangte (Nature) ropuina pawh an puang chhuak thiamin, khuarel thil te hi thil siam zinga ropui ber mihring-te tluk/ang hialin an lo dah bawk thin. Mi thenkhat chuan khuarel/thilsiam dangte hi ‘ Pathian inlarna pakhat ( Nature is the manifestation of God ) ’ an lo ti hial reng a ni.
Tlaizawng par mawi tak, par no hlep hlep mai avangin vawiin thlenga, krismas nikhuaa lenkhawmna hmuna miten duh em em an la sak fo thin, mi tin lunglenna kai tho a, hmanlai ngaihtir vawng vawng thin tu chu a chhamchhuah tir a:
Lal pian hun pangpar a vul leh ta,
Thinlai mu hnu lunglen a kai tho ve;
Van hnuai mi hril bethlehem tlang chungah,
 Rinin thla-in mi an thlawk kai ’ ( Lal pian hun pangpar a vul leh ta)
Tlaizawng par chu Lal pian hun pangpar a ni a. Tlaizawng par a vangin he hla hi a lo pian phah a. A ni, Patea Lal pian hun pangpar vang hian, a taka bethlehem tlang la hmu lo te paw’n, Lal pian hun a lo thlen meuh chuan rinna-in bethlehem tlang chungah an la thlawk kai ta fo mai a nih hi !
 A hla pakhat ‘ Ka dam lai thlipui a ral hunin ’ tih phuah/ chharchhuah tirtu pawh ‘ Thing kung ( Far kung ) leh Savate ’ an ni. Amah Patea’n a sawi ang ; ‘ Tum khat chu fur lai a ni a. Rei lo te-ah ruah chu a lo sur mai dawn a, thli a lo thaw a, ruah mal a lo tla tan a. Ka nghen chhan chu Far kung a ni a, lian tawk tak, buk tha tak a ni. Thli a lo thawt a, ruah a lo tlak khan, him duhin sava chi hrang hrang chuan an rawn pan a. Ruah chu a lo sur ta a le, savate chu an hlim em em e, an hram a,an chiar ta nak nak a[7] “.
Chutiang thawm an hriat chuan ,a hmaa hla phuah a lo tum rilruk reng , a phuah chhuah mai theih loh chu awlsam te-in , ti hian a chham chhuak ta zung zung mai a ni :
 Aw nunna thing i zar hnuaiah ,
Van angel rual hlimin an leng;
Aw chutah kan la chawl ve ang,
Israel tlang thianghlimah chuan.’  ( Ka dam lai thlipui a ral hunin)
A tawp berah chuan a hla tam ber siam/phuahtirtu chu, hlaphuah tur a dil fo thin leh a innghahna thin ‘ Pathian ’ a ni. A hlate Pathian hnena a dil thin avang a phuah/siam thei a nih avangin, amah phei chuan ka phuah pawh ti ngam lovin ‘ Lalpa min pek ’ a ti thin reng a ni.
Greek-ho chuan hla hi mihring te ngaihtuah chhuah ni lo, chunglam atanga rawn petu awm, chumi hnen atanga dawn chu niin an hria a. Hla rawn petu chu Greek ho chuan ‘ Muse ’ an ti thin a. Mizo tawng chuan Muse chu pathian a tih ve mai theih awm e.  Greek ho pathian tam tak zinga pakhat a ni. Patea kha Greek mi lo ni se chuan a hla te hi Muse pek a ni, awlsam te-in a tih theih awm e.
Mahse Zopa Patea hla petu chu Khawvel leh a chhunga awm zawng zawngte siamtu ‘ Kristiante Pathian ’ a ni a . A hla siam tirtu chuan a mihring khawsak harsat leh manganna te chu a theihnghilh tir a, ziak leh chhiar thiam tawk tawk chuan a aia mi fingte khaw hmuh aia thui a hmuh tir a, khawvel mite hriat thiam loh a hriatfiah tir thin a ni. Hla siamtir thintu chu fak a phu zia leh a fak tlak a nih zia hria-in :
Aw Lalpa, zaiin i hming ka fak ang ,
Khawvela i siam zawng zawng zai se;
Lalpa chawimawi nan awte chhuah ru,
Leilung hi zaiin a lo khat ang . ( Aw Lalpa, Davida leh a thlah arsi)
tiin, he khawvel khat mup mup mai hian amah hlasiam tirtu chu fak a duh zia a puangchhuak a, a hla chang hnihna-ah phei chuan, tlanna hlu tak chu hriatthiam a chak dan ti hian a chhamchhuak leh a:
Mihring ka nih hma pawhin Lalpa Isu,
Thisen man dang beisei lova min tlan
Chhiar sengin han hrethiam teh reng ila aw,
Khawvel hi zaia tikhat turin ka bei ang ’ (Aw Lalpa, Davida leh a thlah arsi )
a la duh tawk lo a niang, a aia uar zawkin an chham belh leh a :
          A fak hla nawn r’u ,
Van mipui seraf-te nen ;
Tuifinriat leh khawvel zawng hi,
Zaiin khat se Haleluia . ( Mal min sawm turin )
tiin, van mipui serafim te nen Lalpa fakna hla chu nawn tlut tlut a duh zia a auchhuah pui leh a ni.
A HLARUA
Hlaphuahtute hian thumal hman rim leh hman duh bikte an nei thin a. Patea pawh hian thumal Jaion, Par, Arsi  tih te chu a hla 55-ah hian a hmang uar hle . A hla hi pangpar huan ang maiin a par vul chuk mai a ni. Par tih hi vawi 41 vel a hmang a. Patea hian a harsat manganna chuan lei lam aiin van lam a thlir nasat tir a, a par hman-te pawh, lei pangpar, a taka hmuh theih chu a hla-ah a tlem hle. A hla 55-ah hian lei pangpar hmingte chu vawi 7 chiah a hmang reng a ni. Chung a par hman-te chu Saron par ( Vawi thum a hmang ), Lili par ( Vawi hnih a hmang ) , Tuktin par ( Vawi khat ) leh Hawilo par ( Vawi khat )te an ni. Lei pangpar ni lo a hman uar em em thin te chu Lawmna par, Van pangpar , Lal lai par, Kanaan par, Jaion lili par, Lalna ram pangpar, Lal pian hun pangpar, Kalvari par leh a dang te an ni.
          Jaion ( Jaion tih hi Patea ziah dan a ni ) tih thumal vawi 30 vel a hla 55-ah hian  a hmang a. Jaion hi ‘Symbol ’ in a hmang tlangpui a, Van/Vanram sawi nan a hmang thin.
          Arsi tih hi thumal hi, a dang ai chuan a hmang tlem deuh . A hla pumpui-ah hian vawi 20 vel hmangin, Symbol angin tho-in a hmang a. Varparh Arsi, Hruaitu Arsi, Chatuan Arsi ( Isua/Pathian sawi nan) ti ten a hmang thin.
          Kum 1400 A.D-na lai vela, Europe khawmualpui a, Renaissance (Thu leh hlaa harh tharna) a lo thlen khan hun hma lama hla phuah dan bik awm thin chu engemaw chen paih thlak a ni a. Renaissance lo thlen hma kha chuan hla thu atan Greek leh Latin tawng kher kha hman tura ngaihdan kha a lian hle thin. Mahse renaissance a lo thlen chuan hla phuahtu-ten an zalenna zau tak hmangin an duh duh angin hla an phuah chhuak tan ta a. Mahni irawmchhuakin hla thu te an chher thar ta pawp pawp mai a ni.
          Kum 1894-a Mizorama Kristianna sakhua a rawn luh khan, chanchintha min rawn petu Zosap-te khan Mizote hian ‘ hlarua/hla thu ’ bik kan nei tih an hre lo a. Sakhaw thar hla-te chu ing euh deuh , kikiau deuh deuh ten min phuah sakin min lehlin sak thin . A thente phei chu tawng tluang pangngaia, a thluk bel chawp mai mai te a ni a. An mahni Zosap ngeite pawh khan ringtu hmasate kha anmahni  irawmchhuaka fakna hla siam turin an duh em em thin. Mahse ringtu hmasa te khan an duh lo a. Zosapte hla lehlin sa chu sakhaw thar hla ber-ah chuan an hmang a. Mahse chu chuan Zopa rilru chu a hneh zo lovin, an tui halna te chu a ti reh lo hle . Sakhua thar tiak tir lah kha a fir em em mai bawk si a. Tun hma lama hla phuah nana hla thu bik an hman thin te chu ringtu hmasa-te chuan hla han phuah nan an hmang ngam lo a. Kohhran chuan khawvel hla sak chu sawi loh, hla hlui leh a thluk hmanga Pathian fakna hla phuah leh a sak chenin an la khap tak deuh deuh bawk si.
          Pastor Liangkhaia pawh khan heti hian a lo sawi , “ Kan Kristian hla hi a siam hmasatu Missionary-te khan Mizovin hla thu bik kan nei tih hre lovin thu ziak pangngai (prose) mai mai hi a thluk remin hla angin an ziak a, kan sa ta mai mai a. Tuna keini upa, Mizo hmasate lah khan, Pathian lam hla chu heti tur reng hi emaw kan ti a, kan hla thu pangngai chu khawvel zai emaw kan ti ta a,
            Chutah romei a kai vel a,
            Vanho thianghlimte zai vawrna chu
tihte pawh kan sa hreh hle mai a; chu chu kan lo dik lo a ni tih tunah kan hre tawh awm e. Kan hla thu, kan hla tawng thlum tak mai khan Kalvari-te phuah ila, Lal Isua leh a hmangaihnate phuah ila , kan hla chu a tha zawk em em ang tih a rinawm ta a ni [8] ” tiin.
           Chuti anga ringtu hmasate dangro-na hnawntu neiloa rei tak an awm hnu chuan, Kum 1920 khan Patea chuan tun hma lama pipute hla ziarang ni chiah si lo, Zosapte hla lehlin kalhmang ni chiah si lo, hman lai Mizote nun lang iar iar thei si
Ka ropuina leh ka himna hmun,
Ral hlauhawm leh titna awm lo chu.
tih hla, thluk dam dap mai, Zopa rilru nena inmil tak leh Zopa danghnawnna tur tak mai chu a rawn chhamchhuak ta a. Hla phuahthiam R.L. Kamlala’n a lo hriat chuan “ Heti ang hla hi phuah an phal a lo ni maw[9] ! ” a tih phah hial reng a ni. Patea hlarua tlangpuite lo thlir ila :
          Patea hi sawi tawh angin ‘ Pathian hla siamtu ’ a ni a. Hmehbel tehkhinna (simile) hlarua/hla thu, ang/iang tih ang hi lengzem/lenglawng hla phuahtute ang chuan a hmang hnem lo hle . ‘Ang’ hi a hla siam 55-ah hian vawi 27 vel chiah a hmang a, a hla thenkhat-ah phei chuan hman miah lohna a nei nual. A hla pakhat ‘ Fam khua em ni ka ngaih hring nun hi ’ tih ah chuan vawi 5 lai a hmang ve a. A hla malah chuan a hman tamna ber a ni nghe nghe.  Hmehbel tehkhinna(simile) hi hmang hnem lemlo mah se a hman dan leh chherchhuah thiam lamah chuan a hniam lo hle awm e. A tehkhinna chherchhuah pakhat phei chu tuma la hman ngailoh a ni :
          Ka lawmna tuifinriat angin a liama
Thih lui kamah zaiin i hming ka fak ang.(Aw Lalpa, Davida leh a thlah Arsi)
tiin, Pathian hnena a lawmzia sawi nan leh a lawmna nasat zia chu uar takin tuifinriat liam ang maia tehkhinna a hmang thiam/chherchhuak thiam hi a ropui hle a ni. Tin, he hla tlar hi thu leh hla uar bik taka sawina ( hyperbole) a ni bawk. Heta tang ringawt pawh hian Patea hi ‘ Simile leh Hyperbole ’ hman dan a thiamzia leh a san zia a lang chiang viau awm e. Tin, Khawvel kal phung leh mihring nuna thu inkalh tlat ( Paradoxical word ) a hman thiam zia pawh he hla tlar hnih lek atang hian a lang a ni. Siamkima chuan, ‘ He hla tlar hniha thu awmte hi mihringte ngaihtuah dan chuan thu inhal leh inkalh tak, mihringte tlin phak rual loh tih hial tur a ni. Mizo Kristian hlain a chim sanna lai ber kan ti thei ang. Hei aia chim sang leh tur chuang hi kan la nei ang em [10] !?’  a ti hial a ni.
Mi thenkhat chuan Patea’n he a tehkhinna hman hi a dikin an hre thei lo a . Thu leh hla a bawp lawka lak chingte phei chuan tuifinriat a liam thei em ni te an ti thin . Mahse vawiin ni-a khuarel chhiatna lo thleng thin-te kan en chuan ‘ Tuifinriat ( Tsunami vangin) liam a vangin, mihring nunna nuai chuang fe leh bungrua maktaduai tam tak man chu chan a ni ta fo mai a nih hi ’.
Patea hian a suangtuahna ram chu midangte’n an rilrua an mitthla thiam ve theih turin ‘ Tehkhinna ( metaphor )’ hmangin a dahchhuak thiam hle. A tehkhinna (metaphor) thenkhatte phei chu uluk leh chik taka, a hla chhiar loh chuan hriatthiam mai pawh a har viau . A hman lar zual chauh han la chhuak ila : thlaler ram, damlai luipui dung, lungmawi tuallai  lunngaihna chhum, hmangaihna eng, eden khawthim, eden chhumpui, eden pangpar mawi, kalvari par, jaion kawngkhar ropui, engthawlna ram, thlaler, khawdur, lawmna pangpar,beram no lal lenna, nun hlun ram . Heng hla tawngkam hmang hian a hla satute suangtuahna mitthlaah a hla boruak chu chiang takin a tarlang thei awm e. 
  Hla phuahthiam-te hian mahni thu chherchhuah, midangten an hman ngai loh leh hmanpui ngai lem loh hman an uar hle ! Patea hla-ah pawh hian heti ang hi hmuh tur a awm nual a. A hla-ah hian pangpar mai an vul lo, Bethlehem tlang thlengin an vul chuk mai a ni:
A va mawi em ! Lalna ramthing chu,
Kan tan Bethlehem tlang a lo vul ta;
Patea hian hlaphuahtu-ten zalenna(Poetic license) an neih pawh a hmang thiam hle. Khawvel kalphunga thil awm thei lo ang chi pawh, a zalenna hmangin remchang takin hlaah a bilh lut thiam a:
Lawng chawlhna tlang thianghlim chu min thlen ngei ang,
Tah chuan hmangaih lenrualte an kim tawh ang
tiin. Khawvel kalphungah leh nihphungah chuan tui awmna, lawngte an kal theihna hmun chu khawmual aia hniam a ni thin. Lawngchawlhna hmun chu tlangah a awm thei loa, mahse Patea chuan tlangah a chawlh tir tlat si a ni.
Pathian hla phuahtute hla ziarang langsar tak pakhat chu vanram an ngaihnate, khawvel hreawm chhuah san an duh ziate, khawvel atanga thlawh chhuah a vanrama Lalpa an fak chak ziate a ni thin. Hetiang hla ziarang ‘ Escapism ’ hi Patea hla-ah pawh hmuh tur a awm nual mai. Hla phuahthiam Zirsangzela Hnamte chuan phengphehlep, fanghmir leh khuaiten in itsikna nei miah loa, pangpar zu an dawn za thei a hmuh chuan hringnun nen a tehkhin tir a, hringnun avang hian a tap thin a :
Phengphe nunnem leh zaidam,
Vahkhuai, tho leh hmiripa’n
Par zu dawn za thlirchangin,
Hringnun hi ka tahpui thin,
A hla thunawnah phei chuan hringnun sualna tam tak, in itsik, elrelna awm thin chu hnuchhawn a chak zia heti hian a au chhuahpui a :
Theih chang ve se lenthiama,
Tuangtuah par an vul laiin;
Chhunrawlah va ring ila,
Hringnun sual hnutiang chhawnin.
Patea pawn he khawvelah hian him leh hlimna tluantling a hmuh loh zia a hria, rumna thlaler a tih thin chu kal san a chak thin zia ti hian a tarlang :
Thuro angin thlawkin leng ila,
Dam lai khawvel kalsanin;
Kanaan thingzarah chawl turin,
Buaina ram pelin ka leng ang. ( Thlarau lo kal la, edena thil hlui)
Tin, Siamtu hmun buatsaih chu thlen hlan a nghakhlelin, he khawvel hi chhuahsan a chakzia pawh ti hian a au chhuahpui leh a :
Chu khawpui mawi thlira ka rumna,
Chuan,lungngaih, buaina, thihna thlen thei sela;
Tlanna thisen zara lungduhte,
Khawvelah hian ka lo then tawh ang. ( Ka dam lai thlipui a ral hunin)
Amaherawh chu he khawvel hi bikbo san te han duh thin mah se a hla pumpui atang a kan thlir erawh chuan Patea hian he khawvel-ah hian himna leh muanna hmun awmin hre lo mah se chhel takin a tuar hram hram thin a ni tih a lang a. Milton-an ‘ Mahni awmna hmuna chhel taka tuar chu Pathian rawngbawl bawk a ni ’ a tih ang khan, Patea pawh hian a hringnuna lungngaih, mangan leh harsat buaina-te chu chhel takin a tuar thin a. Siamtu’n a tana hmun a siamah chuan a lei taksa tih danglama a awm hma chuan, a lei taksa in a dal avangin a chawl mai thei lo tih pawh a hrechiang hle :
Kei hi eng vangin nge chawl thei lova ka awm hi,
Ka taksain min dal, tihdanglam ni thleng se,
Kei pawh ka chawl ve tawh ang. ( Pialral ka ngai ka Lal lenna)
A lungngaih, buai leh tahna-te chu nakinah a lawmna pangparah a la vul dawn tih tih hria-in, amah leh amah chu a inhnem leh thei zel a :
Tunah lungngaih tahna leh buaina hi,
Ka lawmna pangparah a la vul ngei ang. ( Ka dam lai thlipui a ral hunin)
He khawvelah hian thenrualte nena inthen avangin tap thin mah se nakinah a thenrual then takte chu ala hmu leh dawn a ni tih a hriat vangin, a tahna te chu a la reh dawn tih pawha hria a :
Ka tah chang nite tam mah se aw Lal Isu,
Aw then lohna i ram tiam chu;
Lungduhte nena len za hun tur
Chuan ka tahna a tireh.(Ka awmhar lung a len ni hian aw ka Lalpa)
A rinna chuan hma lam leh chunglam a thlir tir fo a. Mihring khawsak inrelbawlna-te a ngaihtuah chuan lungngaih buaina ten tuam thin mah se Jaion a ngaihtuah chuan lawmna-in a khat leh thin a ni :
Dam lai thil zawng ka ngaihtuahin,
Lungngaih buainaten min nang;
Mahse Jaion ka ngaihtuahin,
Lawmna Lal hmaah ka ding thin . (Dam lai thil zawng ka ngaihtuahin)
Patea danglamna deuh chu, a hla phuahah hian amah va awm ve ang maiin a indah thiam hi a ni. Khawvel tlantu tur Lal isua lo pian laite khan amah hi van mite zinga awm ve ang maiin a indah thiam a, van mipuite pawh a tah tir thei hial a ni :
Lawm lo awm ang maw Lal thar chu,
Van mipuite chuan an rawn thlen ta;
A ngaiin van khua a reh zo ta,
Tapin lei an thlir a; ( Ram thianghlima Lal lo piang chu)
Tin, hmanlai atanga vawiin thlenga Zofate rilrua reh thei lo leh hmun pawimawh tak la chang reng, pi pute sulhnu ang chite, Pathian hlaa a kai lut thiam hian Patea hi Zopa taka Pathian fak duh mi leh fak theih a nihzia a hriat a. Fiara tui hmang pawn fakna hla hi a lo siam theihzia leh tehkhinna tha takah a hman theihzia ti hian a tarlang a :
Aw van tui fim luang la kan thinlungah hian,
Ngai lo nang e Fiara tui, ngailo nang e;
I tello chuan par lai chhawl ang ka uai e;
Fiara tui iang nem diaiin luang ang che. ( Hmanah pi pute sulhnu Tan khaw zo nemah)
A HLA ZIARANG LEH HAWI ZAWNG
          Kan Mizo hla hlui-te kha tlar hnih leh tlar thum hmanga phuah a ni ber thin. Mahse vawiin thlenga Mizo hla thluk nei phuah dan leh kal hmang ber ni ta chu, ‘ Hla chang khata tlar li awm leh hla thunawn  neite ’ hi an ni. Patea pawh hian hla chang khata tlar li nei a phuah tam ber a. Tin, a hlaphuahah hian tlar hnih nei atanga tlar riat nei thlengin a hmuh tur a awm.
A hla 55-ah hian chang khata hla tlar hnih nei pakhat (1) a awm a, tlar thum nei pahnih (2) kan hmu bawk . Hla tlar li nei vawi sawmlipanga (45) a awm a. Hla chang khata tlar nga awm chi pa li (4) a phuah a, chang khata tlar ruk (1), tlar sarih (1) leh tlar riat (1) neite pakhat theuh a phuah bawk a ni. Tin, Patea hla phuah 55 zingah hian hla thunawn neilo pakhat chiah a awm bawk. A hla chang then dan hi chang thum (3) leh chang li (4) nei an ni ber a. Changthum nei  hi hla 55 zingah hla sawm (10) a awm a. Hla chang li nei chi hi hla sawmli pali (44) awmin, chang nga nei chi  hla pakhat (1) kan hmu bawk a ni.
          Patea hla sawmnga panga hawi zawng te hi a tlangpuiin hetiang hian a then theih bawk awm e :
1.    Khawhar hla .                                                  
2.    Good Friday hla .                                                       
3.    Thlarau thianghlim leh rawngbawl tura sawmna .                  
4.    Krista lo kal lehna lam hla   .                                       
5.    Krismas hla .                                            
6.    Chanchintha puandarhna hla .
Patea hlaphuahte hi a mal mala zir vek chakawm mah se zir vek sen a ni rih si lo a. Chik leh uluk zawka zir chuan tuna kan sawi loh pawh hi sawi tur tam tak ala teuh awm e. Harsatna leh manganna atanga he khawvel a hmachhawn dante, chhel taka a tuar dante a hla atangin kan hmu a. Tin, tehkhinna pahnih (simile & metephor) a hman thiam dante pawh a hla atangin chiang takin kan hmu bawk a. A hla atanga lang chiang em em chu Patea hi ‘ a thim lam zawnga  (pessimist) thil thlir thin mi nilovin a eng lam (optimist) zawnga thil thlir thin mi a ni ’ tih hi a ni. A lungngaihna avangin a indawm kun mai lova, thlaler atang hian a rinna-in thil a thlir a,a hmu bawk a, chuvang chuan amah leh amah inhnem dan pawh a thiam phah thin. A Pathian hnena kal chu chak viau mah se kal nghal vut vut a, khawvelte hi tawp vat vatin, rorelna ni te hi lo thleng thuai se a tilo te hian, a rinna chakzia leh a tuarchhel zia a tilang chiang hle awm e.
Mizote thu leh hla (literature) khawvela mi bik a nih dante, Mizo rilrem zawng taka fakna hlaphuahtu hmasa a nihna avangte hian Zofate khawvelah hian a hming hi a dai tawh dawn lo a. Amahin a sawi, ‘ Thi mah ila ka nung ang’ a tih ang ngeiin vawiin pawh hian Zofate thinlaiah chuan hmana thi tawh kha a rawn nung lehin kan zingah hian a a hlate hmangin a rawn cheng ve leh ta nih hi !
PATEA HLAPHUAHTE :
1.            Hlau suh ulangin ngai rawh u
2.            Lal pian hun pangpar a vul leh ta
3.            Lal lungawi kum hun lawmawm chu
4.            Ram thianghlima Lal lo piang chu
5.            Engmah dang ka duh lo Lalpa
6.            Aw ka Chhandamtu, Lalpa
7.            Aw Kalvari thingchungah chuan
8.            Chung lam Jerusalem thar khi
9.            Buaina lo kiang la, ka ram ka chuan ang
10.                Chuan ila, Kalvari-ah Jaion a lang em ?
11.                Damlai luipui dung leh vang fang mah ila
12.                Hawi vel ila zanthim angin
13.                Hmanah Mosian Kanan a thlir a
14.                Ka ropuina tur leh ka himna hmun
15.                Ka dam lai thlipui a ral hunin
16.                Ka thla, va kal ta la, Jerusalem daiah
17.                Ka awmhar lung a len ni hian aw ka Lalpa
18.                Kumte chu an lo thar leh taa
19.                Lalpa Leia i hmangaih te hian
20.                Ni ropui a lo thleng dawn ta
21.                Pialral ka ngai ka lal lenna
22.                Jaion tlang leh van arsi mawi
23.                Thlarau lo kal la, Edena thil hlui
24.                Zan lungngaih thlak Jaion pindan chhungah
25.                Rumin ka nghak ram ropui chu
26.                Hmanah nunhlui a chul tawh hnu
27.                Aw Lalpa, Davida leh a thlah Arsi
28.                Dam lai thil zawng ka ngaihtuah in
29.                Aw thawk zel rawh Thlarau Thianghlim
30.                Aw ka kulhpui ber i ni
31.                Hmanah Sinai tlang chungah
32.                Israela Pathian fakin awm se
33.                I thisen luantirin hmangaihna a luangchhuak
34.                Ka au zel ang che ka Chhandamtu
35.                Aw ka nunna Lalpa chu fak la
36.                Khawvel sum ka ngaitlawm ta
37.                Lungngaih ni a awm tawh lo
38.                Mal min sawm turin
39.                Min hruai zel rawh Thlarau thianghlim
40.                Pialrala lengte chuan
41.                Sang tam tak chu an kal ta
42.                Thawk lova lallukhum chan i tum le
43.                Vanduainain min tuam
44.                Jaion sipai te chuan
45.                Ngai teh, Kalvari i lungngaih niah khan
46.                Hmanah pi pute sulhnu Tan khaw zo nemah
47.                Famkhua em ni ka ngaih hringnun hi
48.                Hmanah Eden khawthim chhungah chuan
49.                Ka fa lo kal la ram ni tla ngai lovah
50.                Khua hmunah leng ilang aw
51.                Hnam tin Lal-Elsadaia
52.                Lei Arsi lian Lal Davidan
53.                Lalpa buatsaih Salem thar nuam tak chu
54.                Ka ram hlui tur ka chenna hi
55.                Haleluiah Lalpa ropui Amen.
LEHKHABU RAWNTE  :
1.   Thanmawia, R.L. : Lung Min Lentu, Aizawl, Gilzom Offset,2006
2.   Lalthangliana, B. : Patea leh Damhauhva hnuhma, Aizawl, The RTM Press, 2005
3.   Lalthangliana , B. (e.d.) : Mizo Hla leh A Phuahtute by Hrangbana College, Aizawl, The RTM Press & Computer, 1999
4.   Siamkima : Zalenna Ram,  Aizawl, Gilzom Offset,2002
Paper presented by Rohmingthanga Ralte, Govt.Aizawl North College at the State Level Seminar on Patea, Damhauhva, Biakliana, Kaphleia jointly organised by Pachhunga University College & Mizo Hlakungpui Mual, on 18th,October,2012, at Mizo Hlakungpui Mual , Khawbung Mizoram.


[1]           R.L.Thanmawia, Lung Min Lentu p.130
[2]               B.Lalthangliana, Patea leh Damhauhva hnuhma p.4
[3]               Ibid p.4
[4]               Ibid p.5
[5]               Ibid
[6]           B.Lalthangliana (ed), Mizo hla leh a phuahtute p.63
[7]               B. Lalthangliana op.cit p.15
[8]               R.L. Thanmawia op.cit p.141-142
[9]           B.Lalthangliana op.cit p.13
[10]             Siamkima, Zalenna Ram, p.87

Comments

  1. I can advise you this service - DigitalEssay.net  Bought essay here. No problem.

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

Ka Hmangaih LM - Lallianmawia pachuau

KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

Thereng chi hrang hrang hming - Ka Tungchaw