Sakei Titi - C.Lalnunchanga

 

Sakei Ti Ti 

- C.Lalnunchanga

Sakei hi khawvel ram tinah sa ropuia ngaih a ni vek a, chanchin ngaihnawm tak sawi tur hnam tinin kan nei theuh bawk âwm e. Sik leh sa eng pawh ngeih loh a nei lo va, dam khawchhuah nân chaw leh tui leh boruak chauh a mamawh a. Sumdawnna nan an hmang nasa a, a vun atanga thil siam reng reng a man a tlawm ngai lo. Tin, China ramah chuan sakei sa leh a ruh hi zu siam nân te, ruh seh damdawiah te, sazu seh leh damdawi chi hrang hrangah an hmang a. Sawmpahnih lanna kum reng reng chu Chinese-ho chuan, “Sakei kum,” an ti a. Hemi kuma nau piang chuan vanneihna an dawng tamin thil pawh an ti thei bik niin an ngai a ni. 

Kan Pu Kaptluanga, Serchhip khua, khaw hrang hranga zin kuala sumdawng thin khân khawchhak lama mite thusawi mak angreng tak a hre fuh hlauh mai a, “China leh khawchhak lamah chuan sakei ruh hi dawi sawngbawlna hlovah an hmang nasa a; hei vâng chuan a man pawh a to reng a. Sakei ruh hmang chuan tiang tawi tê an siam a, chutiang tiang chu kengin mi hmaah ding ila, min hmu thei lo,” a ti a. Mahse, hei hi chu thu tak hla taka ngaih chu a harsa deuh. 

Kan pi puten sakei an hriat dân tlangpui kha chu: uire leh rukru a seh duh bik a, kawng bote pawh hruai thin, Pawih pathian an ti a. Ramhnuaiah chuan a hming pawhin an lam ngai lo va, ‘Sapui,’ tiin zah takin an pehhel a. Sa fing tak a ni a, Mizote phei chuan kan serh hle a. Fiamthua an sawi mai mai thinah phei chuan an ti alawm: khaw pakhatah chuan an khaw daiah sakei hnu an hmu a; chuvang chuan a tukah nuho feh ngama bar an awm lo an ti a. Tak tak phei zawng a ni lo vang a; mahse, heta fiamthu atang hian kan puithuna nen pawh a inzawmzia a hriat theih âwm e.

Hman laiin Ralte hnam Zawlringa a awm a, ngaihzawng a nei a; hmeichhe chhungte chuan inneih an phal lo va, khaw dangah tlan an tum a; mahse, ramhnuaia an kal laiin Zâwlringa chu sakeiin a seh a. A ngaihzawng chuan hlain a phuah a.

‘I ti ning i ti ning maw i ti ning maw,

 Zawl aw, nang chun ka tawna i ti ning maw,

 Zawlring kamkeiin pet te ti poh ning e.’

Zawlringa sakeiin a seh avâng hian hmanlai chuan nula leh tlangval khaw danga tlan chu thiang lovah an ngai a. Khaw danga tlan an tum chuan — an kal tum lohna khaw lam kawtchhuahah an kal hmasa phawt a, tah chuan hnuhma an siam a. (Sunhlu hnah an titil a, an theh darh tia sawi an awmin ka hria, ka chiang ngam tawh lo.) Tichuan, an lêt leh a, an kal tumna lam kawtchhuah atangin an kal tumna khua chu an pan thin. Hei hi sakei bum nana an tih a ni.

Hman laiin, Chhim lamah Pang hnam pasaltha huaisen deuh mai Lianchia a awm a. Sa a kap thei hle a, sakei pawh pahnih a kap tawh a. Lianchia-te khua chu an ramchhuak dâwn a. Zawlnei pitar pakhatin Lianchia chu a kal ve a awih lo va, “I chhuah chuan i vanduai ang,” a ti a. Mahse, Lianchia chu ramchhuahnaah chuan a kal lui ta tho va. 

Riah bûk lian tak an zâr a, zanah chuan an mu tlar dul a. Lianchia chuan sakei a cho ta a, “Sakei, lungthu kim nân zaninah lo kal rawh, heta hi ka riak e,” a ti a. A thianten chutianga ti lo tura an tih pawhin a ti lui zel a. An muthilh hnuah sakei chu a lo kal ta tak tak a. Lianchia chu a bitum chat a, lâk a tum a. Lianchia chuan an riah bûk ban a vuan a, “Tlangvalho kha, tho teh u. Hei, sakeiin min seh a, mei kha chhawm êng thuai rawh u,” tiin a au va. 

Tlangvalhovin mei an tihên a, Lianchia an han en chuan a rilte chu sakei chuan a lo pawh chhuahsak pur mai a. A zana zanin an zawn haw a, khua an thlenin a thi a. Lianchia û chu pasaltha tho a ni a. A nau phuba lak tumin sakei chu a zawng a, a kap hlum ve ta a. Chutichuan, sakei bawh hla an phuah a:

Lianchi Lianchi keimani, tuara Lianchi,

Rala thang maw lailo maw?

A tu ral maw thang chunga chuang?

Lianchi Lianchi keimani, tuara Lianchi.

Pangho chuan he hla hi sa lu lamnaahte an sa a. Tin, ‘changrapal lâm’ an ti a, chutianga an lâmnaah chuan seki nen, dar leh darkhuangte nen an vuak rem thin a ni. 

Sakei hi ramhnuaiah chuan hmuh harsa deuh mai a ni a. Vawi khat chu kan naupan laiin, kum 1984-ah khan kan thianhovin Lengteng tlangah kan lawn a. A zo hle a, nipui lai pawhin a dai raih reng a. A tlang chhip hnuai deuvah, mi purun hmunah chawchhun kan fak a. Chutih lai chuan sakei ni ngeia kan hriatin pen 30 vela hla atangin min rawn hel kual ta a. A hnim tawn chet zauh zauh leh a thing tang tih rikte chu kan hria a. Zawi tê hian min kal hual a, vawi hnih kha chu min hel hman âwm e. “Sakeiin mihring a seh mai mai ngai lo. A thâwm kan hriat chuan min seh dâwn lo,” tih an sawi thin chu kan hre ve kar a; chuvang chuan hlauh en em emah kan ruat lo va. Kan thian pakhat chuan, “Ka’n vawm teh ang,” a ti a. Mahse, a vawm em kha chu kan ngam lo va. Kan haw lam chu kawng chhak leh kawng thlangah a thawm kan hre deuh reng a. Thingthupui kan lawh laiin a kûng hnuaiah min rawn rum khum a. Mahse, a hmel vawi khat mah kan hmu lo va. Khami tuma mi kha sakei tak tak a nih chuan ka sakei tawh hnaih ber a ni ang. 

“Silai tha tawk chu keng ila, ka kâp ngam awm e,” ka ti fo va. Gauhati sahuanah keipui tak tak chu ka hmu ve tawh. A huhang ringawt pawh a nâ a, ramhnuaiah silai kengin hmu ila, ka kah ngam ka inring leh ta lo a ni. Kan naupan laia pitar pakhat sawi ka hriat chu, “Kum 1930 vel khan khaw pakhatah sakei huai a tla a, zanah vawk a la a, tuikhur mawngah a tawmpui a. An khua a tê a, silai an nei bawk si lo. Mipaho chuan fei leh chem nen, meichher chhiin vawk chu zuk laksak an tum a. Tuikhur an thlenin sakei chuan a lo hrawk a. Chu veleh an tlanchhe haw ta a. Khang lai khan kekawr ha an la awm lo va, puan an la veng vek a. Zingah, tuikhur kawngah chuan puan tla an chhar teuh mai,” a ti a. Mahni ina puan veng lova pachang an han haw nalh nalh tur chu ka ngaihtuah a, a tlâwmthlak âwm ka ti a, ka nui ru fo mai.

Kum 1950 hma lam daih tawh kha a ni âwm e. Kawnpui khuaa Nela an tih chuan nghalrual hnu a chhui a. A sa chhui chu sakeiin a lo chhui ve bawk a, a hmaah vawi thum a lo tlak khalh a. Sakei hian hetianga a sa chhui lai mi dangin an rawn chhui ve hi a haw hle a. Pasaltha inti ve bawk a nih avangin Nela chuan nghalrual chu a chhui lui zel a. Nakinah chuan a hma lawk, pen sawm vel atangin sakei chuan a rawn hrawk ta a. Nela chu a thu hniam a, a silai chuan a tin a, sakei chu kah tumin a zawng a; mahse, a hmu thei reng reng lo mai a. Thâwm rawn chhuahna chu a hre chiang si a, a hmu thei si lo! Nakinah chuan a mei tih chet atangin a hmu thiam chauh va; lei khuara hnahthel ro tla khâwm em maw a tih chu sakei chu a lo ni reng a. A kap ta a ni. A sawi uar chuan sakei hian di zai khat pawh inphenin a biru thei an ti a. A zuang tur hian a mei a tiche thin a, chuti chu ni lo se hmuh mai mai theih a ni lo. 

Sakei hi cho chi a ni lo hle. Vai len hnuin khaw pakhata pasalthaho an ramchhuak a, pûkah an riak a. Zanah an pûk thlangah chuan sakei a lo kal a. An zinga pakhat chuan thingthu nungin a vawm tek chhawk a, a hmul a kang hmui rum rum a, “Chawh tak rawh, chawh tak rawh,” tiin a au zui a. An zan mut hnuin sakei chuan a vawmtu, a laia mu chu a thur nalh mai tih an sawi thin.