KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

Image
KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA Kawltu chu tuthlawh tihna a ni a. Kawltuchawi chu tuthlawh kenga hlo thlo thin te tihna a ni ber ang chu.  1. A hla changkhatnaah chuan an thenrual, lawmte nena hlo an thlawh dan a tarlang a.  An lo, an buh hmun chu ramngaw tha tak ang maiin buh chuan a ti hring mawi em em mai a. Chu hmunah chuan lawmte nen hlim takin hlo an thlo thin a. Rihmim thing rah sava vahui ten hlim taka an tlan ang maiin a inchan a. An hlo thlo tang ri te chu thiam takin an rum nghiai e tiin, an hmabak, an thlawh bak chu thlo zel turin tan an khawh zel a. A changin a sir lamah an han tawlha, hlo thlawh dana an chet vel dan te chu tarlang zelin. Nausen nu leh paten an lawm loh chung pawha hlim taka an nui hak hak mai te inchan zelin, hlo thlawh pah chuan a then an lo zai a. Hlim taka lawmte nena hlo an thlawh thin dan chu changkhatnaah hian min hrilh a ni.  2. A hla chang hnihnaah chuan lawmte nena an hlim thin dan. Tu dang an ngaih lohzia min tarlansak leh thung a.  Khua

ZAMPUIMANGA LEH JIM CORBETT - C.Lalnunchanga



ZAMPUIMANGA LEH JIM CORBETT 
- C.Lalnunchanga

Pu C. Lalaudinga’n Zampuimanga, Jim Corbett-a leh Saihnuna te a tu nge ropui ber tih zawnga a rawn khaikhin chiam mai hi thil tihâwm loh tak niin ka hria. 

‘Jim Corbett-a hian Keipui 19 leh Keite 14 (Total — 33) silaiin a kaphlum a. Zampuimanga erawh hi chuan a Kawlhnam chauhin Keipui 13 a sathlum a, silai a hmang lo thung.’ (Mizo Pasaltha ZAMPUIMANGA CHANCHIN. p121) 

Jim Corbett-a sakei tihhlum zât hi hriat a ni lo. Internet site thenkhatah chuan mihring sa ei ching keipui leh keite 33 a kah thu an ziak a; hei hi official a ni lo. F. Chhawnmanga chuan a lehkhabu, ‘Jim Corbett-a Sakei Kah Thu’ tihah chuan mihring sa ei ching sakei 45 a kâp niin a sawi. Chowgarh khaw keipui mihring sa ei ching kha kum khat chuang a veh a, tihpalh thilin sakei dang, sakei sual ni lo pahnih a kap hlum tel. Powalgarh keipui kha mihring seh ching a ni lo bawk; mahse, sakei hmingthang, sai râl an tih ang chi, kha tih laia pasalthate’n an kah chak ber, an kah theih si loh a ni a. Powalgarh keipui a kah atang chuan mihring seh ching an ni tih a hriat chian chauh lo chu a kâp duh tawh lo va; sakei humhalh chu a thupui ber a ni ta zâwk a.  

Sap mi liante’n India ram an rawn tlawh a; Vai lal, Maharaja-hovin an lo intlawnsiak a. Sai chunga chuangin hual chhungah sakei an lo kahtir thin a. Sakei a la tam si a, sakei za thuar vel kahte chu thil har lo tak mai a ni a, Prince of Wales (Lalbanga) te pafa pawhin tih tham fe an kâp. Prince of Wales-in sakei a kah theih nân khân Gorkhali-ho sing khatin ramhnuaiah an buaipui a ngai a ni. Maharaja of Surguja khan sakei 1100 a kâp a. Sakei 500 chuang kâp an tam mai; mahse, chûng mite chu khawvelin pasaltha tiin a chhâl lo. Sap mi lianho nunchan dân chu Jim Corbett-a khan a duh lo hle a; ani kahte kha chu ramvachal tak takte pawh an hlawhchham thak thak tawhna sakeite a ni a. Mi tam tak thih leh dam thu a ni. Champawat keipui, mihring 436 zet sehtu chauh pawh kha kâp se, a hmingthanpui tho vang. Kah tam aiin eng anga hlauhawm leh kah harsa nge tih a pawimawh. Khawvel hian Jim Corbett-a hi a ngaisâng a, Pu C. Lalaudinga sawi nêp tum ang ngawt hi a ni lo, duh se atân sakei za tih vêl lek kah kha thil harsa lo tak mai a ni a. Zampuimanga nên khaikhin chi an ni lo va — an hma zâwnah an ropui ve ve tia sawi hi a tâwk viau.

Phek 123,124-ah chuan heti hian a ziak a. ‘Sakei tihhlum nân Zampuimanga chuan Kawlhnam chauh a hman laiin, Jim Corbett-a chuan silai a hmang thin a. Silai pawh Rifle, Ulhbun phir, Puakrang leh Puakruk a hmang thin a.’ (p123-124) ‘Zampuimanga hian hmanraw hrang hrang silai puakrang pathum lai ang chu nei ve se Jim Corbett-a ai hian a hming hi a thang zawk mah awm e.’ (p126)

Puakruk chu a lo nei pawh a ni mahna, hriat ni suh. Puakrang a tih hi chu submachine gun a tihna a nih ka ring a, machine gun pui pui chu mi pakhat chelek vêl atân chuan a lian tham deuh. Submachine gun hi Indopui Pakhatnaah khân an la hmang lovin ka hria. Tommy gun an tih mai, Thompson submachine gun kha America chuan kum 1920-ah a hralh chhuak tan a. Al Capone leh mi sual pâwl dangte khan anmahni (gangster) pâwl leh pâwl inbeih nân an hmang nasa a, kha vâng khân a lâr phah phian a. Kha zu khap vanga Chicago gang indona kha Mafia-ho din chhuahna bul a ni. Tommy gun kha ‘Chicago Typewriter’ tih hial a ni. Indopui Pahnihna laiin German-in tommy gun aia tha schmeisser (MP 40) an siam a, British-in sten gun an siam thung. Chuvangin, Jim Corbett khan puakrang (submachine gun) a neih chu a rinawm chiah loh; chu lo rêngah ramsa pelh nân submachine gun leh puakruk chu a hman tlak tehchiam loh vang. Jim Corbett-a silai hman thin chu .275 bolt-action, rigby rifle a ni a; rifle barrel phir, .450/400 nitro express a hmang bawk. Tin, sa pêla a chhuahin silaimu 3 emaw chauhte a keng thin, a pawng a puia sa kah a tum lo tih a chiang.

Phek 124-na. ‘Sakei hliam emaw hliam lo pawh Zampuimanga chuan hual chhungah a luhkhung ngam a, a sathlum thin. Jim Corbett-a erawh chuan hual chhunga mipui hmaah sakei a luhchilh ve ngai lo.’ : 

Jim Corbett khan Champawat keipui kha a hual turin mipui a sâwm a, khami tum tih loh chu amah deuh zêlin a ni a chêt thin. 

‘Zampuimanga hian tangka fai hlawh khawiah mah a nei lova, a tlawmngaihna avang liau liau..... Jim Corbett-a hi Sipai a ni a, a sakei beih tur hi Deputy Commissioner-ten an pass sak leh remruat vek a ni a. Lo thi palh pawh nise zangnadawmna (Compensate) tam tawk sawrkarah a hmu ngei ang.’ (p124) 

Indopui Pakhatna, kum 1914-ah khan labour 500 hruaiin Corbett-a hi indona hmun lamah a zu kal ve a. Champawat keipui (1907), Muktesar  keipui (1911) leh Panar khaw keitê (1910) — hêng mihring sa ei ching sa kawlhte a kah avâng hian a hming a thang tawh hle a. Indopui a zawh hnuin a hna pangngai a chhunzawm lehnghâl a. Indopui Pahnihna a lo chhuah khan ramhnuaia chêt dân sipai zirtir turin an sâwm leh a, Lt. Colonel rank an pe a. A kumte a lo upa tawh a, a hriselnain a tlin loh avangin rei a zirtir thei lo.

Mi hausa a ni a, India thingtlang mite a khawngaih vânga sakei huai pêl tura in-volunteer a ni a, tu tirh leh thupek mah a ni lo. Sakei sualte kha House of Commons-ahte pawh an khel laih khawpa hlauhawm a ni a. Corbett-a kha kap turin a ngenin an ngên zâwk thin. Tin, British India sawrkar khân Corbett-a kha a duh duh ramsa, a chhân eng vâng pawha tihlum theih turin phalna an pe a. Ani anga phalna pek hi mi dang an awm ve lo.

Pu C. Lalaudinga hian Zampuimanga hi kum 1880-ah kum 81 mi nia thi angin a ziak a. Jim Corbett-a pawh kum 81 mi nia thi angin a ziak a. ‘Zampuimanga leh Jim Corbett-a hi an dam rei zawng a inang a, kum 81-na an hman mek laiin an thi ve ve a ni.’ (p126) A mak i ti mai teh ang. Thil chhinchhiahna fel thlawp thlawp la awm hmaa Zampuimanga kum leh a thih kum a hrechiang hi! Jim Corbett-a hi chu kum 1875, July ni 25-ah a piang a; kum 1955, April ni 19-ah a thi a — kum 80 tling lo deuh, kum 79 a nih chu. Chhinchhiah thlap Jim Corbett-a kum hi a sawi dik lo.

Tin, Zampuimanga leh Saihnuna te sakei tihhlum zât hi 13 ve ve tiin a sawi bawk a. Tun hma atangin Saihnuna sakei kah zat hi inhnialna a awm fo tawh a. Saihnuna autobiography, Liansailova Sailo chhuahah chuan Saihnuna hian a sakei kah dân ngaihnawm takin a ziak a. Pu C. Lalaudinga hian Zampuimanga sakei sah hlum zât a hriatchian viau laiin, Saihnuna sakei kah zât chu a rawn sawi dik leh pek lo. Saihnuna sakei kah dân hi ziak ni mah se, dik taka chhiar a harsa hle. 1) Amah ngeiin a kah hlum — panga. 2) A thian nên thal an thlah rual — pakhat. 3) A kah hliam, a hnua khawtlang nên an huala an kah hlum — pahnih. 4) A kah hliam, a ruang an hlawm loh; mahse, a lu ro ni ngeia an hriat, ram hrana an chhar leh — pathum.

Mizo dânah sa hi a tira kaptu khan a vun thi ser ser chauh pawhin kâp se, a hriam thlak hmasa bertu kha sa lu changtu an ni a. Sa lian chin, ramsial leh sai te erawh chu a tâwpa a kap thlutu kha sa lu changtu an ni a. Sakei hi chu eng tin tak nge an tih ka hrechiang ngam lo; chuvângin, Saihnuna sakei kah zât hi chhiar a buaithlak rêng a. A ruang hlawm loh, a hnua a lu ro hmuh lehte pawh hi engtin nge an ngaih ka hre lo. Eng pawh ni se, hêng a kut thlak chin zawng pawh hi chhiar vek mah ila, sawmpakhat (11) a ni.

Zampuimanga, Jim Corbett, Saihnuna te hi pasaltha an ni a, sakei hlauhawmzia an hrechiang a, chuvâng tak chuan an fimkhur rêng a, âtthlak takin an che duh lo. An nihna leh dinhmun a inang lo vek a, khaikhin chi an ni lo va, an ropui theuh. Hrangthiauva te, K. Zawla te, TRI te’n Zampuimanga chanchin hi an ziak a, a pawmawmin a ngaihnawm hle a; tin, eng hnam pawhin an pasaltha (legent) te chanchin chu uar leh chhuang takin an sawi thin. Nimahsela, Pu C. Lalaudinga thahnem ngaihna hi chuan Zampuimanga ropuina a khuh ang tih a hlauhawm a. Chuvangin, kan thupui ber tur chu Zampuimanga hi Mizo pasaltha a ni a, kan chhuang a, kan chawimawi tur a ni. 

(He ka thuziak hi Zampuimanga dah hniam tumna a ni lo va, Pu C. Lalaudinga thuziak ka rawn thlirna a ni. Pasaltha chu eng hnam pawh ni se, tu hnam pawhin kan ngaisang vek a ni.)

Comments

Popular posts from this blog

KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

LALṬANPUIA TOCHHAWNG CHANCHIN TLANGPUI - Rohmingthanga Ralte

RÛN MAWI LEH A PHUAHTU VALZOTE CHANCHIN TLANGPUI SAWI ZAUNA - Rohmingthanga Ralte