KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

Image
KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA Kawltu chu tuthlawh tihna a ni a. Kawltuchawi chu tuthlawh kenga hlo thlo thin te tihna a ni ber ang chu.  1. A hla changkhatnaah chuan an thenrual, lawmte nena hlo an thlawh dan a tarlang a.  An lo, an buh hmun chu ramngaw tha tak ang maiin buh chuan a ti hring mawi em em mai a. Chu hmunah chuan lawmte nen hlim takin hlo an thlo thin a. Rihmim thing rah sava vahui ten hlim taka an tlan ang maiin a inchan a. An hlo thlo tang ri te chu thiam takin an rum nghiai e tiin, an hmabak, an thlawh bak chu thlo zel turin tan an khawh zel a. A changin a sir lamah an han tawlha, hlo thlawh dana an chet vel dan te chu tarlang zelin. Nausen nu leh paten an lawm loh chung pawha hlim taka an nui hak hak mai te inchan zelin, hlo thlawh pah chuan a then an lo zai a. Hlim taka lawmte nena hlo an thlawh thin dan chu changkhatnaah hian min hrilh a ni.  2. A hla chang hnihnaah chuan lawmte nena an hlim thin dan. Tu dang an ngaih lohzia min tarlansak leh thung a.  Khua

THAWNTHU ZIAKTU JAMES DOKHUMA (James Dokhuma thawnthu zirchianna) - Rohmingthanga Ralte

 
THAWNTHU ZIAKTU JAMES DOKHUMA  
(James Dokhuma thawnthu zirchianna) 
 
- Rohmingthanga Ralte
Assistant Professor
Dept. of Mizo, GANC

Zofate’n kan thu leh hlate dah ṭhat theihna tura, hawrawp kan neihna hi vawiin aṭanga chhut paw’n kum tam a la ni lo, kum 121 vel awrh chauh a la ni a. Hnam pui leh fing hmasa zawk te thu leh hla ngaihtuah leh khaikhin chuan kan thu leh hla te pawh hi nausen buchip ang chauh a la ni awm e. Kum 1894-ah Zosap missionary ten chanchinṭha hrilhna hmanraw pakhat atan hawrawp hi min siam sak ti ila, kan sawi sual awm lo e.

Ziak theihna tur hawrawp kan neihna a la rei loh ngaihtuahin keimahni phak tawkah chuan kan thu leh hlate hi a hausa ve viau tawh chuan a lang. Zosap pumchhuak ho te khan an theih tawpin kan thu leh hla te vawn ṭhatna kawngah hma an la nasa hle a. Tin, anni ho mai bakah thu leh hlaa mit keu hmasa kha kan mi hmasate zingah an awm nual bawk a. Kan ram dinhmun, kan ram a buai chhoh tak avangte khan ziakmite thu leh hla ṭha tam tak bo pil mahse, a lehlamah kan rambuaina kha kan thu leh hlate hausakna tur atan hmanrua eng eng emaw min pe ve thung bawk awm e.

Hranghlui zingah thu leh hla lama ke pen nasa leh tha thawh nasa tak pakhat kan neih, Zofate thu leh hla khawvela arsi eng mawi ber pakhat chu tuna a chanchin kan sawi tur James Dokhuma hi a ni. Ani hi ziaktu dangte ang lo takin, thu leh hla (literature) zeṭhuang kan tih pathum, hla (poetry), lemchan (Drama) leh thu/thutluang (Prose) lamah te hian kutchhuak a nei nual a. A kutkalna ber erawh chu thu huang chhung a mi thawnthu (novel) hi a ni awm e.

A CHANCHIN TLANGPUI :

Kum 1932 June ni 15 chawhma dar 11 vel khan Sialsukah nau pakhat a piang a. Chu nausen chu a lo pian chhuah dan a dik hauh lo thung, a thaw chhuak tlat lo! Thi saa piangah an ngai a, khawtlang pawh hrilh darh hran chuang lovin, hlamzuih phum dan pangngaiin in hnuaia phum turin an puahchah ta a. Chu nausen chu bellam-ah an han khung dawn a, chutia khung tuma an han elh vel lai chuan vanneihthlak takin a lo thaw chhuak leh ta hlauh mai a. Thi ngaiha an ngaih tawh nausen chu a lo dam leh ta! Hlamzuih phuma phum an tum chuan Bible-in mihring dam hun chhunga a sawi, kum 70 aia rei damin, kum 75 chhung he khawvelah hian a zin kawng a zawh ta a ni.

Tichuan, a nu leh pate chuan, “Hei zet chuan a u Doruma a la khum ngei ang,” tiin an fapa Doruma, tlangval chhuak zawt, awmkhauh leh thahrui nei tak, lehkha pawh thiamthei tak mai, Matric exam hman lova khawsikpui vanga boral ta, hming daih loh n^n leh ani Doruma hming chu khum hial tura hming malsawm, ziaktu ropui lo ni ta chu, ‘Dokhuma’ tiin a hming an sa ta a. (Do tih hi a U Doruma hming phela an sak a nih a vangin ‘indo’ tiha ‘do’ anga lam rik tur) James tih hi chu khawchhak lama a han khawsak laiin an kohhran lawinaah khan, Catholic hovin Kristian hming an neih ṭhin ang deuh hian hming thianghlim kan tih ang chi hi an lo nei fur mai a; neih ve ṭulin a hria a; tichuan chutiang hming zinga mawi a tih deuh ber ‘James’ tih chu a hming hmaah chuan a sa ve a, chu chu a pu hlen ta a ni.

Zofate zinga zin kawng zawh hlawhtling bera sawi theih leh, a hringnun zin kawng a zawh chhunga ral ve thei tawh lo tur sulhnu hnutchhiah a, thi ve thei tawh lo tur kutchhuak ropui tak tak kalsantu chu ‘James Dokhuma’ a lo ni ta.

A thuziah hrang hrang avangin a chanchin ziaktute chuan - "James Dokhuma chu Poet, Novelist, Historian, Biographer, Essayist, Lexicographer, Playwright leh Orator a ni" tiin an ziak hlawm a. Tin, a lehkhabu 'Ṭawng Un Hrilhfiahna' avangin K.C.Lalvunga (Zikpuii Pa tia hriat lar) phei chuan, “Mizo ṭawng Pa,‘Father of Mizo Lexicography’ tia koh tlak a ni," a ti hial!

A thuziah thiam leh a ṭhat hlawm em avang hian vawi engemaw zat chawimawina a dawng a. A dawhkan leh bang mawi hmawk tham bakah 'tlem' pho chhuah tur a nei! A langsar zual zingah chuan, kum 1986, 1988 leh 1991-ah Lelte Weekly-in Best Writer atan a thlang a. Kum 1983 December ni 3-ah Mizo Academy of Letters chuan Academy Award a hlan bawk. Kum 1985 March ni 15-ah India President Giani Zail Singh chuan Literature-a a thawhhlawk vangin Padma Shri Award a hlan a, Mizo zinga Padma Shri dawng hmasa ber dawttu niin, Literature (thu leh hla) lamah chuan a dawng hmasa ber a ni thung a. A thuziak ṭhat leh tam em avangin The International University, California, U.S.A. chuan kum 1997 April ni 10 khan Doctor of Philosophy (Ph.d) an rawn hlan bawk a. A kum leh mai, kum 1998 September ni 13-ah Sahitya Akademy chuan New Delhi-ah ‘Bhasha Samman 1997 Award’ an hlan ve leh bawk. He award hi Mizo zingah, a dawng hmasa ber a ni nghe nghe.

James Dokhuma hian nungcha humhalh a ngaih pawimawh em avangin, sum tam taka a lei, a silai chu hman tawh ngai loh turin sorkar hnenah a tung a. He lam kawnga a tangkai em avang hian Tuisualral Youth Association chuan kum 1995 khan 'Friend of Animal' title an hlan a; sorkar pawhin Wild Life Chief Warden atan hun eng emaw chen chu an hmang a ni.

Thu leh hla lamah hian Zofate tana ro hlu tak tak a chher chhuah bakah, he lampanga ṭhahnemngai pawl hrang hrangah a fatu pawlah a ṭang ṭhin a. Mizo Writers' Association dintu zingah a tel a,  Tin, thu leh hla peng hrang hranga tui mi, ziakmite inzawmkhawm pawl ZOPPEN-ah pawh an hawlhlawr ber zingah a ṭang rei hle a, Mizo Academy of Letters-ah member hlun leh intawhkhawm nikhua te, he pawl hma lakna kawng hrang hrangah te a thawh hlawk ber pawl a ni ṭhin a. Hetianga a inhman chhung hian a thu leh hla thiam vangin seminar paper tam tak a buatsaih a, university leh college bakah, sikul lamah te pawh lecture pe turin an sawm awl lo va; souvenir leh annual magazine hrang hrangah article thawh tura sawmna a dawng chamchi bawk.Tin, Mizoram aiawhin ram pawn lamah thu leh hla sawihona chi-ah vawi engemaw zah a feh chhuak bawk a ni.

All India Radio-ah vawi tam tak thu a sawi a, Doordarshan-ah pawh vawi engemaw zat a sawi. A thusawite chu mi ngaihnawm tih pawl tak a ni ṭhin. James Dokhuma kutchhuakte hi ṭhahnem tawk tak school, college leh university zirlaiah te hman a nih avangin a kutchhuak chhiar lova zirlai khawchhuak ta sawi tur an awm lo, a tih theih hial ang. Zirlaibu-a ziak tura a hranpaa sawm ni si lovah chuan ani tluka zirlaibua seng luh tlak thu ziak ṭha nei tam hi an awm kher lo vang.


ZIRNA LEH HNA LAM:

James Dokhuma hian an khua, Sialsukah primary schoola a zir laiin first division-ah tha takin a passed a, nu leh pa leh khawtlang paw'na an beisei san em em laiin Pawl 5 thleng chauh a zir ta thung a. Kum 15 a nihin kum 1947 atanga 1952 chhung khan Assam Rifles sipaiah a ṭang a. Kum li ṭha emaw chauh sipaia a ṭan chhung mai pawh chuan ṭawng lama a talent ropui a hriat theih viau mai. Hindi leh Gurkhali ṭawng a thiam ṭha hman hle a, sap ṭawng pawh mipui hmaa pik chhuak thei tur khawpin a thiam hman a ni. Sipaia a ṭan lai hian, ṭawng a thiam duah avangin Assam Rifles School-ah Educational Instructor-ah te pawh a ṭang hman hial a ni.

Hun rei lo te chhunga vai ṭawng a man nghal mai ang bawk hian a pa, Hrangchîna pawh khan Sialsuk-a Assam Rifles veivak a lo chhawnna aṭang maiin a duh ang ang sawi thei khawpin vai\awng a man nghal mai bawk a. Ṭawng man chak kawngah pawh an inchhun pa fa zel e!

Sipai a\anga a ban hnuah James Dokhuma chu Zoram lamah a lo chuang chhuak leh a, kum 1954 atangin St. Paul's high school, Aizawlah Hindi & Vernacular zirtirtu-ah a ṭang a. Chumi hnu chuan kum 1955 atanga 1958 chhungin khatih laia Aijal Community Development Block hnuaiah Sanitary Inspector hna a thawk leh a.

Sanitary Inspector hna a chelh hun lai hian bel nawh fai chenin hriselna kawngah Mizote chu inkawh hmuh kan la ngai a. Hriselna lamah Mizote’n hma kan sawn theih nan ṭhahnemngai taka thawkin a zin kual vel lai hian thlarau lamah lawmna thar neiin, thute hrilin Mizoram hmun hrang hrang a fang kual pah zel bawk a; thuhril hian Burma ramte pawh a han thleng hial a ni. Hetih hun lai a\ang hian a titi thiam zia leh a thusawi thiam zia chu a thlenna china mite chuan hahipin an lo sawi tawh ṭhin a, thu leh hla lama a hmingthan hmain thusawi leh titi thiam kawngah, khawi lai laiah emaw chuan than hmasakin a lo thang sa tawh reng a ni!

Tichuan, faina leh Pathian thu te hrila Zoram hmun hrang hrang a fan kual hnu chuan, kum 1960 khan Hualtu middle school-ah zirtirtu hna a thawk leh ta a. Kum 1961-a party thar, MNF a lo din khan Mizoram tana mahni kutke-a din an rawn hmachhuan a. Mizo nih ngaisang mi leh 'Zo' tih hrim hrim la thutak em em maitu a nih avangin MNF lo ding ta chuan a rilru a hneh nghal hle a, a tel ve ngeina tura ngaiin a zawm ve nghal a. Chutichuan kum 1966-a MNF-in Zoram zalenna (independence) an puan khan independence thupuan sign-tu (Signatories) 64 zingah a tel ve a. Ramhnuai lamah chhuakin, MP atan leh Deputy Speaker atan ruat a ni.

Hetia Zoram tana an ramchhuah (underground) lai hian, kum hnih pumhlum an vah hnuah kum 1968 March ni 14 khan Tuivawl dunga Serlui chhuahah sipaiin an lambun a; hliampui tuarin, tu ma bawihsawm loh vin zan hnih leh ni khat lei charah a mu a. Chumi ṭuma a thi lo chu mi mak tih a tling.

Sipaiin Tuivawl dunga an lo lambun ṭum hian James Dokhuma hi MNF ramhnuai sorkarah Deputy Speaker a nih lai a ni. Chutichuan, a nupui fanau te nen lama beih an tawh hnu leh hliampui a tawrh ve leh tak zel hnuin, James Dokhuma chuan Aizawl lung in, Nowgong jail leh Gauhati jail-ah te hun a hmang ta a. Jail-ah hian kum thum chhung a tang hman a ni. Hetia jail-a a t^n chhung hian lehkhabu \ha tak tak pathum,'Rinawmin' tih te, 'Khawhar In' tih te leh 'Thla Hleinga Zan' tih te a ziak ta thung a. 'Thla Hleinga Zan' phei chu college zirlai atan hun eng emaw ti chhung hman a ni. Jail t^ng chunga hetiang a ziak thei hi a ngaihsanawm hle. Tin, a thawnthu ziah ‘Thla Hleinga Zan’ chu kum 1975 daih tawh khan US Parliament (Congress an tih) library-ah tun a lo ni tawh a. Mizo pa irawm chhuak lehkhabu, Mizo ṭawng ngeia ziak US Congress library bawm mawitu hmasa ber a ni.

Kum 1970 khan Aizawlah hruai chhoh a ni a, kum thum dawn a tan hnu-ah, kum 1971 June ni 21-ah lung in a\angin chhuah zalen a ni ta chauh a ni.

James Dokhuma hi sakhaw lam la runthlak tak mai mi a ni a. Kristian ni mah se rawlthar a nih hlim chhoha sipaia a ṭan laiin Kristian ni ve lo, sakhaw dang vuantu mi ṭha tak tak a hmu tam mai si a; chuvang chuan sakhaw dangte pawh hi a ṭha ve tho lo'm ni, tiin a ngaihtuah nasa hle ṭhin a. Tichuan, sipai aṭanga a chawlh hlimah Hindu sakhaw kulmuta luh ve tumin a bei ve ta a ni. Hindu puithiam ho zingah a intat lut ve a. An sakhaw chanchinte zirin, lu te pawh a ziat kawlh ve vek hman tawh a. Lut tak tak tur chuan ruak ngalngata inhlante pawh a ngai a ni awm e, chu'ngte pawh chu a thleng ve thuak thuak hman a. Mahse a tawpah chuan sakhaw dang aia dik chuanga a hriat loh avangin Hindu chu a ṭinsan leh ta a ni. Mizo zingah chuan sakhaw dang chanchin hriat chian tuma a tak ram dai hmasa pawl zinga mi a ni mai awm mang e?

Vairama kum thum chhung lung ina a tan laiin lehkhabu rotling pathum a ziak hman a. Lung in tanna sawn karah leh, thuziak a remchan loh em em na tur kara lehkhabu ropui pathum ngawt mai hringtu chuan muang leia lei rem a han rah ve ṭan leh tak hnu chuan lehkhabu leh thuziak hrang hrang te, hla lamte thlengin a hring chhuak ta zut zut a. A lehlam zawng chuan a lung in tan kha Zofate tan thu leh hlaa malsawmna a tih theih hial awm e. Thuziah lama a kut a kal tak tak lai hi Zoram buai lai ngang kha a nih avangin, mi dang hriat ve loha tham ral ta pawh a awm nawk ang tih a rinawm.

Kum 1973-ah E.Lungdar high school-ah zirtirtu hna a thawh leh ṭum pawhin 'Zoram Tualṭo Kohhran Chanchin' a ziak zo va, Mizo fate tana lehkhabu ṭangkai leh rawn tlak zet mai 'Ṭawng Un Hrilhfiahna' bu a pawh a ziak tel bawk a. Amaherawhchu he a 'Ṭawng Un Hrilhfiahna' hi a ziah zawh hmain E.Lungdar khaw kangah March ni 31, 1973 khan a kang ral leh vek a. Mahse, beidawnga kaikun mai lovin, a pawimawha a hriat avangin, Hmarcha-kawma thawnthu ang maiin a bul aṭang bawkin a ṭan ṭha leh a, kum 1981-ah chhiar theihin a puitlin leh ta a ni.

Kum 1973 vel aṭangin chanchinbu lamah pawh a thuziak chhiar tur a lo lang ṭan chho va. A chanchin ziaktu ṭhenkhat chuan, James Dokhuma hian thuziak a neih hmasak ber chu kum 1961 khan a ni a, Uncle Tom's Cabin ziaktu Harriet Beecher Stowe-i chanchin tawi a lehlin chu MZP Chanchinbu-ah a chhuak niin an sawi. Eng pawh chu ni se, thawnthubu a ziah bakah, kum 1973 vel aṭanga chanchinbu lama article hmanga a inlar chhoh ṭan aṭangin mi hmelhriat a hlawh lehzual a. Chanchinbu lama article a ziahnaah hian a fukthleng ber tia sawi theih tur chu 'Meichher' chanchinbu a ni. Meichher-ah hian article 40 vel a thawh a, a thuziak ngaina a, a zuna uai te chuan pawl leh thil dang chanchinbu buatsaihah te thuziak turin an sawm ta noh noh a, thawnthu chauh ni lovin, thusep ziah kawngah pawh a duailoh zia a lang ta uaih uaih mai a ni.

'Meichher' han lam rik takah chuan, a chhuahtu Adult Education Wing, School Education Department tan James Dokhuma hi a thawh hlawk em em mai a. Adult Education tan liau liau hian lehkhabu leh lemchan thawnthu bu ruk(6) lai a ziak a, ziak leh chhiar thiam kawnga hma lakna workshop te, seminar te, training te an neih apiangin a ṭawiawm zel a; a hming lo chher tawhna leh a thusawi thiamna chuan mi a hipin, mi a hnehin, ziak leh chhiar thiam a \ul zia hriatna kawngah mi ṭhahnem tak a finchhuah a tih theih ang.



A KUTCHHUAK THAWNTHU THLIR ZAUNA :

A kutchhuak zinga tam ber leh a chemkalna ber chu sawi tawh angin thawnthu a ni a. Thawnthu tawi leh thawnthu puitling a kutchhuakte chu :

1. Rinawmin (1970-a tihchhuah)   
2. Khawhar In (1970-a tihchhuah)   
3. Thla Hleinga Zan (1970-a tihchhuah)
4. Tumpang chal nge Saithangpuii? (1981-a tihchhuah)
5. Hmangaihna Thuchah (1982-a tihchhuah)
6. Irrawady Lui Kamah (1982-a tihchhuah)
7. Goodbye, Lushai Brigade (1983-a tihchhuah)
8. Kimoto Syanora (1984-a tihchhuah)
9. Silaimu Ngaihawm (1995-a tihchhuah)
10. Thla Hleinga Zan Part 2 (1999-a tihchhuah)
11. Kham Kar Senhri (2005-a tihchhuah)

James Dokhuma kutchhuak thawnthu hrang hrang han en hian, a tuina politics leh sipai nunchan kan hmu zut zut ṭhin a. Mizo nun leh khawtlang a lo lang nghal uarh uarh ṭhin; kan Zoṭawng hausak zia kan hmuh rualin, Mizote chu khawi hmunah pawh buaipuiawm ngai lo, hnam dang zingah pawh a thei ber ber zinga ṭang thei tlat zel maiah a chhuah a, a suangtuahnaah ringawt pawh Mizo chu a te thei lo a ni.

Sipai bang tih takah a thawnthu ṭhenkhat hi sipai chanchin indonaa thawnthu innghat a ni nual a. Thla Hleinga Zan (1970-a tihchhuah), Irrawady Lui Kamah (1982-a tihchhuah) leh Goodbye, Lushai Brigade (1983-a tihchhuah) leh Kimoto Syanora (1984-a tihchhuah) te chu Indopui pahnihnaa in nghat thawnthu an ni a. Hmangaihna Thuchah (1982-a tihchhuah), erawh kum 1971-a Bangladesh war an tih mai, India leh Pakistan indonaa thawnthu in nghat a ni thung.

Thla Hleinga Zan thawnthu hi Kapṭhuana leh Rozami te inkara hmangaihna thawnthua ni a. Thla hleinga zan thawnthu hian sawi pawh a hlawhin, ngaih pawh a ngaihnawm na ngiang mai. Duan lawk leh tum lawk pawh awm lem lovin, chhiartute ngenna avangin ‘Thla Hleinga Zan II’ te hial a pianchhuah leh phah bawk a ni kha.

Japan ral lianin Kapṭhuama chu salah an man a. Kap\huama a tan hlan chuan Rozamin pasal a lo neih san ta si a. A hmangaih leh duh berin pasal a lo neih san takah chuan a tang chhuak rawn haw chuan Hmingdailovi chu nupuiah a rawn nei ve leh ta a. Rozami chuan Kapṭhuama chu a duh em em a, chutin Kapṭhuama paw’n Rozami nulat chhung chuan tu dang a hel lem lo. Khawvel indopui pahnihna rawn chhuak chuan an inkar hmangaihna chu a rawn ti khaw lo zo ta vek a ni.

Mahse, nawrna leh hel nuai na hmanga ‘Thla Hleinga Zan II’ rawn awm leh ta hian, Thla Hleinga Zan thawnthu hi a hlutna tur nasa takin a pawt hniam thung si. Thawnthua a changtute (character) din hi a awlsam lo a. Tin, an nun dan a zir hian a changtute hian thil tawng buak pawh an nei fo ṭhin. Mahse, a ziaktuin a zalenna (poetic license) hmanga a duh anga a pawh fan kual kawi vak erawh chuan kha thawnthu khan a nihphung tur ang a hloh ve thei tlat! Chung ang chuan Thla Hleinga Zan II avangin Thla Hleinga Zan pawh hian a ropuina leh a hlutna a hloh duai a tih theih awm e.

An nulat tlangval laia intawng thei ta lo chu, Thla Hleinga Zan Part-II ah a ziaktu in eng tin tin emaw run hmun a len dun tir leh ta a. Rozami chu a lo nuthlawi leh ta a. Kapṭhuama nupui Hmingdailovi lah chu vanduai a siamin a lo ching tlat mai. Mi hlim khawfang a zui hman riau va, a tawp a tawpah Chalngenga lakah hmangaihna khurbing a zawm ta nghe nghe in, uire chhuahin a chhuak ta ni. Tin, Rozami’n a fa chuam a lo sun leh rawl vei nen. Tumah dipdal tu awm lovin nuthlawi leh pathlawi chuan an vanglai chu koh kir tum ang zia zangin an han inchhai thar leh ta a. Kapṭhuama leh Rozamin chu an inkutsuih leh ta hnap mai a ni.

Thla Hleinga Zan thawnthu lungchhiat taka tawp (tragedy) kha Thla Hleinga Zan II avangin a hlimawmin(comedy) a tawp leh ta a ni. He thawnthu hian a tum a ṭhelhna nia lang chu, ‘Hring chan chhung hian kan duh leh mamawh ang a piang hi kan nei vek kher lo’ tih hi a ni.

Irrawady lui kamah tih thawnthuah hian khawvel indopui pahnihna hunlaia, Mizo tlangval indona hmuna ral doa kal Sialsuk pa, Thanzinga Havilder, IAMC (Indian Army Medical Corps) chanchin kan hmu a. Japan ral len vanglai takin Japan ral dang tura Burma ram lamah dah a ni a. He hmunah hian kawl nula, tlu hlum ṭep chu chhanchhuakin, hmangaihna khurah an tlu lut dun ta a. Thanzinga hian a kawl nula chhanchuah hi ngaihzawn a tum ngawr ngawr pawh a  ni lo. Mahse, a kawl nula chhanchuah hi a lawm em a, Thanzinga tan chuan a inpumpek a ni. Mahse, an hmangaihna kui ṭiah a ni dawn tan chauh tihin Japan Sipai te’n Thanzinga chu manin Prisoner of War in kum hnih teh meuh mai Japan hnuaiah Singapore-ah a tang leh thul.

He atanna hmunah hian mak ang reng deuh maiin, a kawl nula hmangaih Barbara (a kristian hming) Ma Thui-i u, Maung Myint nen inchharchhuakin, a farnu chanchin, a chhanchhuah dan leh an inzui dan engkim chu Thanzinga hian a hrilh vek nghe nghe a. Mahse, an ingngaihzawn dan erawh chu a zep thung a. Indopui buai vanga chanchin inhretawn thei tawh lo te tan malsawmna a nih phah hial awm e. Mahse, irrawady lui ruama hmangaihna ṭiak ṭan tir chu puitling zo lo in, he lui ruamah bawk hian a tham ral leh ta tih tarlanna thawnthu tawi (short story) a ni. Thanzinga Japan sipaiin an man lai bawr vel khan kawl nula, thihna ata a chhanchhuah Ma Thui-i chu Japan sipaiin an lo kap hlum zui ve leh mai a. He thawnthu tawi hian hringnunah hian kan lawmna ber te hi kan lungngaihna ber min thlen theitu a nih ve tho zia, kan hmu awm e.

Sawi tawh angin James Dokhuma hi sipai bang a nih vang a ni ang a, a thawnthu khawvel inghahna hi sipai te khawvel leh nunchan lam hmuh tur a tam hle a. Goodbye Lushai brigade thawnthu inghahna pawh hi indopui pahnihna hunlai tho a ni a.

Sap sipai Japan ral lian do tura Lushai hilla rawn awm Captain, Majora kai sang ta, Maj.Mark Martin (Uncle Very, Uncle MM an tih bawk) leh Mizo nula Lallawmite inngaihzawnna beh chhana thawnthu din a ni. Mahse, hmangiahna parvul ta lo tho tarlanna a ni. A ziaktupa’n a sawi angin he thawnthu hian a tarlan tum ber chu, ‘Mizo nulate hi sap ti-a kan chhoh en ṭhinte tan pawh iai awm an nih lohzia leh neih tlak an nih tho bakah “Sap ho indah san zia, kan Zosapte meuh pawh khan Pathian thu chu min duhsak mahse, hnam nihna lama min hmusit si zia a tar lang a’. Kan missionary-te kha Pathian thu lamah fakawm em em mahse, nupui pasala innei meuh tur chuan mi an hnualsuat si dan te pawh ka thai lang tel bawk a ni ” tiin.

Maj.Mark Martina’n Mizo nula ngaizawng a, nupui atana neih an tum meuh chuan Sap sipai leh missionary te chuan tih tak te in a neih loh theih nan a hnampui te’n thei tawp an chhuah a. Mizoram aṭangin hmun dangah an sawn chhuah phah hial a ni.

Kan missionary te khan vanram kawng chu min kawhmuh mahse, he leia anni nen dinhmun khata leng za tur chuan min lo duh meuh lo tih hi a chiang awm e. Zofate tana thu leh hla meichher chhi hmasatu Thangliana (T.H Lewin) pawh kha Zofate hmangaih em em tu a ni a. Mizo nula hial nupuiah neiin Sirte tlangah an awm dun ren rawn a. Mahse, a hnam pui te’n an lo hriat meuh kha chuan Thangliana kha a chhe tin renga hekin, Mizo te bulah lal angin a awm tiin an ram lamah an la thla ta rum rum kha a ni a. A damchhunga Zoram hmu thei tawh ngai lo turin, a chungah khuahkhirhna khauh tak lek a ni ta a nih kha.

Zofate tana bawih chhuah nana sulsutu, Peter Fraser pawh kha, kumpinu rorelna hnial kalhtu tiin Zoram leh a karah daidannna bang lian pui dah sak a ni bawk.

Heng thu hlui kan hmuh aṭang hian, Zofate hi hnam pui sap kan tih te ho zingah min hmangaih em em tu awm mahse, a tam zawk kha chuan ran chung awrhin min en tih a hriat reng mai. Goodbye Lushai Brigade thawnthuah pawh hian heng kan sawi tak te hi chiang takin kan hmu a ni.

He thawnthu thamral mai tur anga lang hi Lalramliana USA lehkha zuk zir leh Maj.Mark Martina te intawnna zarah, Mark Martina’n Englisha a ziah chu Mizo tawnga let tur leh a copy pawh a bialnu Lallawmi pe ve turin a ti, thu nu hnu chu Lalramliana hmanga kaihthawh leh a lo ni ta.

Kimoto Syanora hi kum 1984-a chhutchhuah niin, James Dokhuma’n indopui pahnihna behchhan thawnthu, a phuah zinga a hnuhnung ber a ni. Lalthawma leh Japanese nula Laura Kimito Matshuda te inkar hmangaihna tarlanna a ni a.

An vawikhat intawnnaah, Lalthawma chu Japanese a an ve em avangin Kimito-i chuan Japan ṭawngina rawn bia a. Mahse, Lalthawma chuan Sap ṭawngin a lo chhang a. Chu ta ṭang chuan sap\awng hlirin an in be ta a. An vawikhat inhmuhnaah inngainatna leh inhmel duhna piang mahse, a tu ve ve pawh chuan an ti lang nghal mai ngam lo a.

Kum 1943 Krismas chu Japan Kristian ho Krismas hmanpui turin Catholic Father Francis Shimura S.J chu Tokyo aṭangin a lo kal a. Chu Father chu Kimoto chuan a lo chiauau a. An Krismas hmanna tur in an rawn pan lai chuan Lalthawma chuan a lo chibai a. Chu mi kum krismas an hman ho aṭang chuan an pahnih chu an innel zualin, an thinglung chhungrila thu inthup chu an inhriat tawn sak ta a.

Mahse, Lalthawma leh Kimoto te inkar hmangaihna hi meikhu ang maiin boruakah a zam ral ta a. A chhan pawh indopui phnihnaah Japan chu a tlawm tak avang a ni. Lalthawma leh Kimoto-i chu run hmun len dun dun zai an rel thei ta si lo; inṭhenna thu tawi leh ril tak mai, ‘Dam takin mangṭha mai le, Kimoto’, Kimoto Syonora (Syonora-Goodbye) tih a ṭul ta si a.

Kum 1982-a tihchhuah, Hmangaihna Thuchah hi sawi tawh angin a dang deuh a. Ram pahnih India leh Pakistan kum 1971-a indo lai hun behchhana phuah a ni a.

Chhawrtui Pastor fapa Lalthanpuia leh Marathi kristian nula Sarah Bibi te inkar tarlanna a ni. Lalthanpuia chu lawng sipai (Indian navy) a ni a. Kum 1965-a Richard Wumbrand-a Pathian thu sawi a ngaihthlak avangin mi piangthar ṭha tak a ni nghe nghe. Chuvang chuan indona hmun leh silaimu sur karah pawh thinlung chhung ril thlamuanna a nei tlat a. Sarah Bibi chu USA-a, Notre Dame University-a M.A a zawh hnua Ph.d ni tura research bei mek a ni thung a.

Lalthanpuia hi Mizorama a awm laiin ngaihzawng nei hman a ni ve tawh tho a. Chuta a ngaih zawng chu Lalrammawii (Aremi) a ni. Lalthanpuia leh Sarah Bibi te inneih khawlhkham tirtu chu indona ni lovin, ram leh hnam hmangaihna vang a tih theih awm e. A thinlung chhungrilah chuan Sarah Bibi leh Lalrammawii chu an buk tawn a. Khawvel thil tak chuan Sarah Bibi chu a duhawm zawk ngei ang. Mahse, Marathi nula chuan Zo tlangval rilruah Zo nula chu a buk kang zo tlat lo. Lalthanpuia rilruah chuan, ‘Zo leh Zo ngei runhmunah’ tih a ni tawp mai.

Rinawmin (1970-a tihchhuah) tih leh Silaimu Ngaihawm (1995-a tihchhuah) te hi Mizoram buai kum 1966, March thlaa inṭan behchhana din a ni a. A ziaktu hi ramhnuai sipaia inpe ve vai sipaiin thi lek leka an kah kha a ni nghe nghe.

Silaimu Ngaihawm tih thawnthu hi Sanglura leh Lalramliani te inhmangaihna thawnthu niin thihna avanga inhmangaihna puitling zo ta lo, thamral ta thawnthu a ni. Sanglura hi ramhnuai sipaia ram tan zalenna sual tura inpe a ni a.

Rambuai tantirh khawkhawm hma deuh khan Sanglura hi Rami te khuaah an han kal ṭhin a. Chutah chuan Sanglura leh Rami chu intawngin hmangaihna khurah an tlu lut dun a. Inneih ngei pawh an tum a. Mahse, khua an khawm tak si avang leh Sanglura te pawh Pakistan lama an tlak thlak tak avangin hun remchang an nei mai thei ta lo a. Rami chuan khaw dang hawi map lovin, Sanglura chu a atchilh bur mai a. Sanglura avangin inleng dang pawh nei duh lo khawpin Rami chuan a hmangaih a ni.

 Rambuai vanglai chhoh kum 1970 khan Lungpho lamah tlangval pali nga laiin Mizo Army an zawm duh avangin Sanglura leh a ṭhiante ho chu an zin chho a. Lungpho leh Kawllen inkara an kal laiin, vai sipai nen intawhchilhin an inkahna lamah Sanglura chuan vanduaina tawkin kahhlum a ni. He an inkahna bul lawkah hian a thian ten an phum nghe nghe.

Sanglura’n hliampui a tawrh hnuah a ṭhian ten hmun him chin an hruai thlen hnuin, Sanglura chuan a awma ‘stengun’ mu tang chu kawmchhuakin, “Hei chiah hi ka nunna min laksaktu sialaimu chu a nih hi. Kei zawng Kima, ka hunin mual a liam ve dawn ta a nih hi. Pathian leh kan ram tan kan thisen kalkawng hi rinawm takin in rawn chhui zel dawn nia. Tin, Silaimu, kan nunna latu ngei hi Rami i rawn pe dawn nia,” tiin a chatthla ta a. Chu sialaimu chu Rami tan Silaimu ngaihawm a lo ni ta ni.

A hmangaih ber Sanglura a thih tak si-ah chuan Rami pawh chu lunglenga vanruai chu a nun dan phung a ni ta a. Kum 1976 Good Friday dawn ni chiah chuan he khawvela a hmangaih ber a ṭhen tak Sanglura chu thih hnu piah lam rama hmu turin Hualtu khuaah a thi ve ta ni.

Sialaimu Ngaihawm thawnthuah hian khalh khawm khua a\anga mahni khawbu hluia kir leh te nun ram khawharthlak zia leh, tun hma nun kohkir leh theih tawh lo ngaia, eng kawng pawh nise khawharna hlirin a hmuak tihte kan hmu. Baktawng khawm khua leh Aizawl boruak kan hmu thuak bawk.

Rinawmin tih thawnthu hi kum 1966-1968 inkar, rambuai chhoh tan tirha thil thleng a tak behchhana phuahchawp a ni a. Khawvelah Mizo te hi ‘Hnam (Nation)’ a nihna anga a nun khawchhuah theihna tura beihna kara hmangaihna dai chuang lova Ramhluni leh Lalrozuala te inhmangaihna thawnthu runthlak a ni.

Lalrozuala chu ramhnuai sipaiah Major a ni a. An mi rin em em Vcp chu ‘Kawktu’ lo niin, an ramhnuai buk chu vai sipai hrilhin, Major Lalrozuala chuan a nun chu ram tan a chan phah ta a ni. A ruang lah chu hlawm theih loh turin an buk halnaah chuan vai sipai ho chuan an vawm lut nghal a ni a. Lalrozuala a thih takah chuan a hmaa tlang hriat lem loh inhmangaihna chu a rawn lang chhuak ta. Rozuala te inah Ramhluni chu lungchhe vankaiin, zah pawh dawn lo in a ṭap rawi rawi a. A tir chuan chu laia lo awm ve te chuan an chhungte emaw an ti hman hial mai a. Mahse, rozuala thihna meuh chuan Ramhluni nena a an inhmangaihna chu khawvel hmaah rawn puang zarin, a pho chhuak ta a ni. Mahse, chuti taka mualphona chu a rinawmna thuruk sawi chhuaktu nun a ni ta hlauh zawk si a.

Rozuala’n a kal san tak avangin Ramhluni khawvel chu a zim ta em em mai a. An in chhungah te chuan leng mawlhin a inhre ta lo a, kawmchar leikapuiah te chuan khua chuanin an hawi vel ruai a. A tan khawi hmun pawh chu hremhmun ni tawh vekin a hria a. Tuma chim buai phak loha awm chu a chak ber niin, hmun finrial lam panin dai lam a pan ta a. Engtin awm ta zel ang maw, hmangaihna rinawm neitu Ramhluni kha. . .?

Rinawmin tih thawnthuah hian khawkhawm, Mizo union leh kawktu nun pawh kan hmu nualin, Union mi leh sa aiin rammu hlui an hlauhawm zawk thu te, an hmeichhe duh leh khawchhung thlakhlelh luat vanga ramhnuai mi an vanduai fo dan te kan hmu bawk.


Khawhar In  hi kum 1970-a tihchhuah niin, a thawnthu hmasa ber pawl a mi nimahse, a tawp lamah hian in thlir chiang thung teh ang. He thawnthu Khawhar inah hian changtu pawimawh em em pathum kan hmu a. Vantlangmuana, Lalrovi leh Biaklianite an ni. Anni pathum hi kil thum aṭangin hmangaihna in a suihzawm te an ni. Muana hian Biakliani a hmangaih a, chutih laiin Lalrovin Muana a lo hmangaih ve em em thung a. Duh ber leh hmangaih hmasa te hmangaihna puitling zo ta lo thawnthu a ni.

Tin, Khawhar in thawnthuah hian sakhaw hlui leh kan nun hlui, pi pute nun leh an ngaihsan zawng kan hmu nual a a. A pakhatnaah chuan ‘Ram lama thangchhuah pa’ nih an la tum hle tih Muana nun aṭangin a hriat a. Thangchhuah nun hi kan pi pute khawvel, Zofate khawvel hluiah khan an dah sangin. Dam laia mi zahawma siamtu a nih bakah, thih hnu piah lam thlarau khawvela din hmun sang taka din thei tirtu, faisa ringa awm thei tir tu a ni riau mai a ni.

Muana’n thangchhuah sa a kap kim thuak tawh a, a bi kim nan Ramsial chiah a hma bak tawh a. Tichuan, chu sa chu kah ngei tumin khaw dang a pan ta ruak ruak tih kan hmu. A tum ang ngeiin, Tumpang chu thangchhuah nan a kap leh ta. Tumah awt tawh bik lo in. A khawvel chu kim thlup tawhin a hre nghe nghe. Sai a kah ṭum phei chuan, “Ṭhiante pawh, ‘khuate u’ tih mai a awl a sin” a ti nghe nghe.

Vantlangmuana hi tlangval mahni hriam hre tak a ni a. A tlangval laiin, nula hnah khat, pahnih a ngai nghe nghe a, pakhat ngaih leh a tum erawh a hlawhchham ta hlauh thung. He ta thil lo lang thei chu hurherh leh sual vang hrim hrim lam aiin, kan sakhaw hlui lam kha kristian sakhua kan zawm hnu pawh hian kan tukhum lamah eng emaw chen a la bet tlat tih hi a ni. Sakhaw hluiah khan, tlangval nula ngai lo chu Pawla’n mithhi khaw kawtchhuah zingvawnzawlah saihlum artui tiat in a lo sai ṭhin a. Chumi pumpelh nan chuan tlangval tan nula ngaih ngei ngei chu a ngai a ni tawp.

Tin, khawtlang hrai thei nih hi kan duh leh chak ber pawl a ni tih he thawnthu aṭang hian a hriat theih bawk. Vantlangmuana te ṭhian dun sumdawngin Lungpho khaw luh dawn a, an se rual hmuh aṭanga an duhthusam chu, an nupui neih niin an nupui ten sepui lawi nan rawn hmang se, keini’n sechal in lo do let ve ila. Chu chuan vantlang ruai siama han ṭheh mup mup mai chu an chak hle tih a ti lang a ni.

Vantlangmuana leh Biakliani chu khawhar in ah an intawng a. An vawikhat inhmuhnaah induhna(love at fisrt sight) piang nghalin. Hmangaihna thu an thlung dun a. Mahse, khua hmunah leng dun an nih lohna chu nakina an kara harsatna siamtu tur a lo ni reng si. Nupui pasal atan engkim a rem thluam tawh a hnu hmanah, chumi kum krismas chu Muana chuan an khaw lamah a lo hmang nasa deuh a. Tlangval mahni hriam hre tak a lo ni vei rawl nen, Lalrovi nen chuan an che sual ta a. Vanneih nge vanduai a siamin Lalrovi chuan Muana fa chu a pai ta mai si. Chung ang chanchin chu Muana chuan Biaki hnenah lehkha hmangin a hrilh vek a. Mahse, chhanna a hmuh hmain Lalrovi’n Muana chu thih pawh ngamsakin a rawn luh khung ta riau mai si a. Tichuan, thil chu a khawlhkhawm zo ta vek a ni.

He thawnthu-ah hian nupui pasal insiam hmaa mipat hmeichhiat hman ṭhat lohna leh in ngaihzawnna kawngah hian mipate hi rinawm thei lo zawk kan ni fo tih pawh chiang takin kan hmu thei awm e. Tin, hringnunah hian kan duh leh remruat dana hringfate kan kal loh zia, kan beisei leh rin phak bak lamah pawh kan ngaituah phak bakin vanneihna emaw vanduaina emaw hi kan tawng bo fo thei tih a hriat awm e.

Tumpangchal Nge Saithangpuii tih thawnthu-ah chuan Fehtea (Hrangkunga) chu Darzo zathum khaw tlangval fel tak, huaisen leh tlawmngai em em a ni tih kan hmu a. Mahse, an val upa suaksual leh rilru khermei deuhin a itsikin, a mualpho nan dawt ilo fahran sawiin, a hmingchhiat phahin a mualpho pui hle mai a. An val upa Sangtuala dawt sawi chu Fehtea pa mitdel tawh phei chuan a awihin, a fapa chu fa tlaktlai lo leh hrin man awm lo ni hial in a ngai nghe nghe.

Saithangpuii chu Darzo khaw lal fanu, tlawntlai ṭha em em mai leh sailo tih takah no sen suah mai, mi tinte itrawn nimahse khawtual tlangval te chhai ngam loh a ni thung si . Tlang chang tur lal fapa te paw’n nupui atan rawn be fo tawh mah se tu amah chu a la chhawn eih lo thung a. Fanu mal a nih avangin, a ruk tak chuan a nu leh pate paw’n khual khuaa pasal han neih tir daih chu an ui ru em em a.

Chung hunlai chuan an Darzo khaw bulah sih chu ramsa chi hrang hrangin an rawn tlan nual mai a. Chung sa tlantu zingah chuan Tumpangchal lian mang kheng chu a tel ve hlauh leh nghal. Mi tin mai chuan kah an chakin, an lal fanu Saithangpuii nen hial teh khinin. Tumpangchal nge i kah chaka, a thlawna Saithangpuii neih tih chu tlangval aṭanga pa ho thlenga an inzawhna a ni, an titi tui ber a ni. Chumai bakah Tumpangchal kaptu chuan Saithangpuii an nei ang tih thlengin an sawi nasa mai a.

Pasalṭha tam tak hlawhchham hnu chuan Fehtea paw’n a hmingchhiat thai reh nan Tumpangchal chu kah ngei tumin a thawk chhuak ve ta a. A vanneih a siamin chu Tumpangchal lian em em mai, khuavel thang huai huai mai chu a kap ta a.

Darzo khuaa dawt avanga hmingchhiat tin reng phur tawh hnu Fehtea chu Tumpangchal a kah avang leh dawt thu chu a tlo loh avangin a hmingchhiatna zawng zawng pawh chu a bo ta a. An lal fanu Saithangpuii chu nupuiah hial a nei thei ta.

Tumpangchal Nge Saithangpuii thawnthu-ah hian, hman lai Mizo khawtlang nun a lang chiang em em a. Dawt chu a tlo loa, thudikin a hneh leh fo ṭhin tih pawh kan hmu. Tin, mihringte ze langsar em em, chhiat lai leh mangan lai chuan mi zawng zawng hian min hnuchhawn ta mai emaw tih turin Fehtea nun a\ang pawhin kan hmu a. A ziaktu Mizo ṭawng thiam zia pawh kan hmuchiangin, pi pute nun kha chiang takin kan hmuh phah theih bawk a ni.

‘Kham Kar Senhri’ hi Pu Doa kutchhuakah chuan a hnuhnung ber zing a mi a ni awm e. Kum 2005-a chhutchhuah chauh a ni nghe nghe a. A thih hma kum hnihah a chhuak chauh tihna a ni. He thawnthu hi atak behchhana ziak mai ni lovin a tak tak vek a ni a. A bu chhunga changtute hming a hman pawh a tak tak vek niin, an hming pum aiah an hming phel a hmang thung a. A chhan pawh an mahni lo hre fuh tuten fiam nan tak an hman a hlauh vang a nih thu a ziaktu hian a sawi nghe nghe.

He thawnthu hi a thawnthu dangte ang tho in Mizoram buai laia innghat tho a ni a. Rema leh Ngaii inngaihzawnna chanchin a ni a. Mahse, chu in hmangaihna chu a thawnthu dang ang tho in a hlamzuih ve leh tho a ni.

Rema leh Ngaii chu induh em em mah se Ngaii nu leh pate’n inneih an phal lo va. Chung hunlai chu rambuai avanga khawkhawm hlim chhoh leh sipai ho ngaihsan lai a ni a. Rema laka a rilru a her nan tiin sipai pakhat rawn chhuṭi chu Ngaii tan a nu leh pate pawn an duh pui hle a. An innei ta nghe nghe a ni.

Rema hi a pa thih san, hmeithai fa rethei a ni a. Ngaiin sipai pasala a neih san hnuah sipaiah lut ve lehin, Ngaii hmaa a intiamna ang ngeiin sipaiah a ṭang ve leh hnuhnawh a ni. Tichuan, an hunlaia zaithiam lar em em mai R.L Rothangpuii chu nupui atan a nei ve leh a ni.

He thawnthuah hian Mizo society-a hmeichhia te dinhmun hniam zia. Pasal pawh duh ang an neih theih mai loh zia leh pasal thlan kawnga nu leh pate an inrawlh thuk dan te kan hmu a. Tin, rambuai avanga curfew leh khawkhawm te pawh kan hmu bawk.
Khing kan sawi tak aṭang te khian James Dokhuma thawnthu te ziarang langsar tak pakhat chu inngaizawngte hi an in nei lo deuh vek a tih theih a. Tumpangchal Nge Saithangpuii thawnthu-ah khan Fehtea leh Saithangpuii kha nula tlangval ni a innei awmchhun an ni.

Kapṭhuama leh Rozami kha Thla Hleinga Zan-II ah khan an innei leh a. Mahse, nuthlawi leh pathlawi ni ve ve tawh an ni a. Tin, thawnthu chhiartute tana a ziaktuin inneih tir leh mai pawh niin a lang. Mahse, hnah khat ve ve innei ta lo chu inhmangiah viau mah se a hlut dan a pawn lang tlat tawh si a.

James Dokhuma thawnthu (novel) sawm leh pakhat kan chhui zau zingah hian pakua hi thawnthu lungchhiat leh lungngaih thlak lama tawp chi (tragedy) an ni a. Pahnih hi a hlimawm lama tawp chi (comedy) an ni. Thlah hleinga zan kha a lungchhiat thlak lamin a tawp zetnaa, thla hleinga zan II hmangin a hlimawm lamin a tawp leh ta thung a, tragi-comedy ni awma mawi a ni. Heng thawnthu sawm leh pakhat aṭanga James Dokhuma thawnthu ziarang langsar tak pakhat chu a lungchhiat thlak lama thawnthu tih tawp hi a ni awm e.

Tin, James Dokhuma thawnthu ziarang dang leh chu ‘Mizo nihna a dahsan zia leh Zo nihna zahpui awm bik loh zia’ hi a ni. ‘Zo’ chuan a thawnthuah hmunsang ber a chang ti ila, kan sawi sual tampui lo mai thei.

Mizo-na a dah san zia chu ‘Hmangaihna Thuchah’ ah khan a lang chiang viau awm e. Sarah Bibi-i, Marathi nula fel, kristian nula, lehkha thiam thei bawk si kha Lalthanpuia nupui atan a qualify tlat lo mai a. A qualify loh na chhan pawh Lalthanpuia nupui atana qualification ngai chu ‘Mizo’ a ni tawp mai.

A thawnthu sawm leh pakhatah hian Mizo nula/tlangval leh hnam dang (sap, kawl, marathi) te inngaihzawnna chanchin thawnthu pali kan hmu a. Hnam dangte’n Mizo nula tlangval an sit bik loh zia leh nupui pasal atana an iai loh zia kan hmuh rualin Mizo tlangval tan hnam dang nula chu nupui atan an tlak loh na kan hmu bawk a. He tah hian James Dokhuma hi ram leh hnam hmangaihtu dik tak nge ni ang a, hnam dang te ngaithei lo tu ‘Racist’ tak zawk ni ang le? tih chu mahni ngaih dan ni se. Hnam dang chuan chhiar ve ta se, Nationalist aiin Racist-ah an puh mai duh ang em?

Sawi tawh angin, a thawnthu-a a changtute hi innei an awm mang lo a. Mahse, an inneih loh na chhanah hian ‘Rinawm loh na’ vang tia han puh tawp tur erawh chu a awm lo ti ila, chhiartu a zirin inhnial theihna pahnih khat chu a awm thei tho awm e. An inneih loh na lang sar ber erawh ‘Indona’ vang a ni. A ṭhen chu khawvel indopui pahnihna vang a ni a, a ṭhen chu India leh MNF indona vang te an ni. Heta \ang hian indona hi ram leh hnamin a tawrh mai bakah tawrh dan chi hrang hrang mi hrang hrangin an tawk tih a chiang viau bawk a ni.

Heng kan thlirna leh chhuizauna bakah hian thlirna hrang leh chhuizauna hrang hrang pawh a thlirtu a zirin chi hrang tam tak a awm thei awm e. Tun tumah hian a technical ang zawnga thlirna leh chhuina kan nei lem lo a. Tin, a changtute(characters) nun dan leh khawsak dan pawh hi chik leh ngun zawkin kan luh chilh hman lo a ni. A thawnthu in tarlan a tum leh min zirtir a tum lam kan awnna nasa ber a, a chhiartute paw’n heti lam zawng hian kan rilru lo hawng ila. Hun leh hmun awm deuh se, hei aia chipchiara han chhuizau leh thlir zau pawh a chakawm hle. A tlangkawm nan James Dokhuma thufing, finthuril hian i han khar teh ang.
“ Nelawm tak zuam awm si lo; zahawm tak hlauhawm si loin i awm ang u.
 
   A si sual si mihring chu an ngeiawm a, a si ṭha si chu an khawngaihthlak thung a,
 
   Fing si sual si chu chu an hlauhawm a, fing si ṭha si chu an zahawm em em a ni.
 
   Mi kan chawimawi thei lo a nih paw’n i rel lo ang u khai!,
 
   An hma kan sial sak thei lo a nih pawhin, an kawng i dal lo ang u”






(Kum 2016-a Hla kungpui muala James Dokhuma an sengluh ṭumin, he seminar paper hi chhiar a ni)




Lehkhabu rawnte (Bibliography) –

1. Dokhuma, James. Rinawmin. Gilzom Offset, A/17 Electric Veng, Aizawl,2015.

2. Dokhuma, James. Khawhar In. J.D Press, Kulikawn, Aizawl, 2nd Edition.

3. Dokhuma, James. Thla Hleinga Zan. Gilzom Offset, A/17 Electric Veng, Aizawl,2015.

4. Dokhuma, James. Tumpangchal nge Saithangpuii?. J.D Press and Publication, Kulikawn, 6th Edition, 2003.

5. Dokhuma James. Hmangaihna Thuchah. Merkuria press, Chanmari, Aizawl, 1982.

6. Dokhuma, James. Irrawady Lui Kamah. J.D Press, Kulikawn, Aizawl, 3rd Edition.

7. Dokhuma, James. Goodbye, Lushai Brigade. Gilzom Offset, A/17 Electric Veng,   Aizawl,2014.

8. Dokhuma, James. Kimoto Syanora. Gilgal Press, Kulikawn, 1983.

9. Dokhuma, James. Silaimu Ngaihawm. Gilzom Offset, A/17 Electric Veng, Aizawl, 2012.

10. Dokhuma, James. Thla Hleinga Zan Part 2. Gilzom Offset, A/17 Electric Veng, Aizawl, 2015.

11. Khiangte, Laltluangliana (Ed.). A study of Mizo Novel. Cambridge Press, New Delhi, 2014.

12. Vanchiau, Lalawmpuia, C (Ph.d). Rambuai Literature. Gilzom Offset, A/17 Electric Veng, Aizawl,2014.

13. Lalrawna, R. Ṭawngun Hrilhfiahna. Gilzom Offset, A/17 Electric Veng, Aizawl, 2007.

14. Lalzarmawia, R. James Dokuma (Radio Paper, unpublish)

15. Dr. James Dokhuma, Booklet.

16. History of Mizo Literature. Department of Mizo , Mizoram University.
 
 
(Kan ziah dan style hian duhthu a sam lo hle a, nakinah kan la siamṭha leh vek ang chu)
 
ZO TUNGCHAW 

Comments

Popular posts from this blog

KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

LALṬANPUIA TOCHHAWNG CHANCHIN TLANGPUI - Rohmingthanga Ralte

RÛN MAWI LEH A PHUAHTU VALZOTE CHANCHIN TLANGPUI SAWI ZAUNA - Rohmingthanga Ralte