KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

Image
KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA Kawltu chu tuthlawh tihna a ni a. Kawltuchawi chu tuthlawh kenga hlo thlo thin te tihna a ni ber ang chu.  1. A hla changkhatnaah chuan an thenrual, lawmte nena hlo an thlawh dan a tarlang a.  An lo, an buh hmun chu ramngaw tha tak ang maiin buh chuan a ti hring mawi em em mai a. Chu hmunah chuan lawmte nen hlim takin hlo an thlo thin a. Rihmim thing rah sava vahui ten hlim taka an tlan ang maiin a inchan a. An hlo thlo tang ri te chu thiam takin an rum nghiai e tiin, an hmabak, an thlawh bak chu thlo zel turin tan an khawh zel a. A changin a sir lamah an han tawlha, hlo thlawh dana an chet vel dan te chu tarlang zelin. Nausen nu leh paten an lawm loh chung pawha hlim taka an nui hak hak mai te inchan zelin, hlo thlawh pah chuan a then an lo zai a. Hlim taka lawmte nena hlo an thlawh thin dan chu changkhatnaah hian min hrilh a ni.  2. A hla chang hnihnaah chuan lawmte nena an hlim thin dan. Tu dang an ngaih lohzia min tarlansak leh thung a.  Khua

PATEA LEH A LENGKHAWM HLATE - Rohmingthanga Ralte, Assistant Professor, Govt.Aizawl North College



PATEA LEH  A LENGKHAWM HLATE
 - Rohmingthanga Ralte, 
Assistant Professor, 
Govt.Aizawl North College


Chanchin\ha rawn luh a\anga kum 25-naah Zoramah harhna \um thumna rawn thleng lehin. Harhna \um thumna tuifawn chuan Mizote chenna dung leh vang chu tuifawn ang maiin a khuh hlup hlup mai a. Thlarau lam harhna leh hlimna maiah a tawp lo a, chu harhna chuan Zofate tan tuikep lung hlu tak tak a rawn vawrh chhuak \euh mai a.

Harhna rawn thlen hma hian khuang chu setana hmanruaah ngaiin, rei tak chhung Biak inah lak luh an phal lo a. Mahse, he harhna hian rei tak, sira an lo hnawl tawh hnu chu rawn tharthawh lehin Biak in chhungah lakluh a lo ni leh ta. Khuang loa chai an sawi ang maiin, a kalh a kim theih loh a hnu hmanah, Kristian ringthar hote lunglenna chu khuang chuan a rawn tikim leh ta a.

Rei tak khuang lova an chai tawh kha, Pathian fak nan khuang an hmang \an leh tak hnu chuan. An lunglenna tak tak chu kaih thawhin a aw\m ta a. Hemi \um harhna hian Sap hla lehlin leh Sap hla thluka phuahte kha hmang bawk mah se chawhmeh kan tui tak ang a ni a, tlak leh bai tuina a lan zo lo a ni ngei tur a ni. An tuihalna chuan kum 1920 bawr vel a\angin hla thar a rawn piang ta ur ur a.

Lengkhawm hla hi lenkhawmnaa sak chi a nih avangin, ‘Lenkhawm hla’ tih ni awm tak a ni a. Mahse,‘Lengkhawm hla’ tih a ni tlat a, \awng chu a hmangtu hnamte’n an hman dan hi a dik tih a ni miau a, chuvangin hetiang hian kan hmang zel ang. ‘Mizo lengkhawm hla’ tih leh ‘Mizo Lengkhawm zai’ tih hi hman pawlh reng a ni a, Mizovin ‘zai’ kan tih kalhmang ni chiah tawh lo mah se hman \hin dan a ni a, ‘zai’ tih kan sawi hian a thluk kalhmang sawina deuh a ni a, chuvangin a pawi lovah a ngaih theih ang. 

Mi mal hming hmerhin, “Chumi, khami chin chhuah,” tia puh bik hleih theih lohvin hmun hrang hrangah a rual deuh thawin he hla ze thar hi rawng tharin a inlar a ni ber. A thluk a nemin, a Mizo raih maia, heng hla ziarangte hi a inang deuh vek a, chuvangin khuang nena lungleng taka sak chi a ni deuh vek, khawhar lenpui nan leh kohhran lenkhawmnaa sak berah hman a nih tak avangin Lengkhawm hla tia sawi a ni ta ber.

Lengkhawm hla phuah hmasate chu Patea, C.Z Huala, Kamlala, Rev.Thangngura, Siamliana, Zasiama, Saihnuna, Thanherha te an ni a. An hla phuah thar te chuan kar loah Mizote chenna chu a fan chhuak nghal zel mai a. Anni ho hnuah hian hla phuah thiam Laithangpuia, Ralngama, Hleia, Manhleia, Taivela, Suakliana leh mi dang tam tak an rawn chhuak ve leh a.

Chung an hla phuah thar te chu Kristian hla bua han funkhawm sen a ni ta lo a, kum 1930-ah chuan Kristian Hla Thar Bu a lo pian phah ta a ni.  Mizo Lengkhawm hla chhuah vanglai hi kum 1920 a\anga 1940 inkar a ni. A hnu lamah pawh a la chhuak chhunzawm neuh neuh nain, a hma ang em erawh chuan ram pumah a lar ta mang lo.

Mizo Lengkhawm zai thluk kan tih pawh hi hmanlai Mizo hla thluk tak kha a ni pha tawh lo a, Sap hla thluk leh Mizo hla thlukin a siam chhuah a ni berin a lang. Tui pangngaiah thingpuife kan thlaka, thingpui sen a lo ni taa, bawnghnute kan han leih leh a, a senna a bo va, a lo paw ta phat a, mahse tui rawng chu a ni tawh lo a, a ang deuh rawng thar a lo chhuak ta zawk ang deuh hi a ni ber awm e.

A chunga kan sawi tak lengkhawm hla phuahtu tam tak te khi a mal malin an chanchin leh an hla phuah te kan sawi vek hman dawn lo a. Lengkhawm zai phuah hmasa leh sul lo sutu Patea leh a hla phuah te chauh tunah hian kan chhui bing dawn a ni. A hmasain a chanchin tlangpui lo tarlang ila.

A chanchin tlangpui:
Mizo Lengkhawm hla phuahtu hmasa ‘Patea’ tia kan hriat lar em em hi, a laiah hming chu ‘Zaliana’ a ni. Kum 1894, Mizorama chanchintha rawn luh kum khan ‘Tualte’ khuaah a lo piang a. A pian kum hrim hrim pawh hi zofate tana kum pawimawh em em a ni! Mizorama chanchin\ha lo luh kum a nih avangin a hriatreng tlak niin, hriat pawh a awlsam hle.
 
A laiah hming chu Zaliana ni mahse, Zoram thu leh hla khawvela mi tin hriat lar dan ber erawh chu ‘Patea’ tih a ni . Patea tih a lo nih nachhan chu; Pu Selbawnga leh Pi Sinnawii (Pi Sini tiin an ko thin) inkara lo piang Zaliana hi, a naupan lai chuan a pisil hle a, a nu phei chuan mihring a tling zo dawn lo hialin a hria a ni awm e. “Te tak, ria \hiuh \heuh, zen zii zei a nih avangin miten,Patea tiin an ko vek a. Hei hian a hming tak  Zaliana tih chu lanin Patea tih chu alo pu hlen ta a ni. A nu leh a unaute chuan ‘Bawkte’ tiin an ko \hin”.
 
Vanduaithlak tak maiin a pa Selbawnga chuan an chhangchhiat zual lai takin a boral san hlauh mai a. A nu Sinnawii chuan a \ulpui ta a ni. Chhungkhat pa ber a boral tak si-ah chuan a nu tan pawh a fate panga lai mai (Zahrangi, Patea, Ralchhinga, Hniarkunga leh Khuangdailova) han enkawl chu thil huphurhawm tak a ni. Retheih nakalaiin retheih zual zel chu an hmabak mai a nih tak si-ah chuan duhthlan tur dang awm ta hek lo. Patea nu u Pi Saithuami te chhung, L>ng khuaa awmte bel tur chuan L>ng-ah an pem ta a. Mahse mihringte chungah hian vanduaina a lo thlen lak lawh tawh chuan vanneihna hi khawvar lam arsi ang pharh a ni \hin. Leng khuaa an belh ber Pu Lalbuka lah chu a thi ve leh ta mai si. Harsatna leh manganna chu an ta ni hial awm a mawiin, an tawk nasa tlauh tlauh hle. Sailulak-ah te an han pem leh ang nawk nawk a. Mahse an retheihna chu a zual zel tak si-ah chuan, Patea Pa Selbawnga unaute chuan Patea-te unauza chu sem darh an tum ta hial a. Mahse, Pi Sini chuan  a fate sem darh chu a ngaingam ngang lo a ni ang, Patea-te unau za chu Khawbung lal Lalbika in-ah a kum 1904 khan a tluk luh pui ta a, ‘lal vanlung ur’ an lo ni ta.“Patea hian Khawbung zirtirtu hmasa ber Pu Phunga sikulah kaiin ziak leh chhiar a thiam hman”.
 
Patea hian Kaphnuni chu nupui-ah neiin Kristian dana Khawbunga innei hmasa ber an ni nghe nghe. Tirhkoh Vanchhunga(a hnua Pastor lo ni ta) khan a inneih tir a. Khawbunga a chen lai chuan tun thlenga ‘Pathian veng’(Pathian ringtu hmasa te awmna a nih a vanga, veng hming atana an phuah) ah hian in leh lo a nei \hin. Patea hi Zopa dik tak niin, a kut pawh a themthiam hle. Paikawng te hi a tah nalh thei hle a, Tuibur lai siam te pawh a thiam hle.
 
Kum 1922 March ni 10-a Presbytery inkhawmpui Aizawl a neihah chuan Patea chu kohhran upa nemngheh a ni. Mahse mihringte hi famkim loa siam kan ni a, thil \ha hlir pawh tih duh mah ila, thil \ha lo te pawh tih hun a awm \hin. Lungngaih hun a awma, hlim hun a lo thleng ve leh mai a. Mihring-te hian harsatna tawk ngailo ila, insiam\hat hun hi kan nei dawn si lo. Patea pawh kohhran upa a nih hma zawnga inngaihna suala fihlim si, kohhran upa a nih hnu-ah inngaihna sualah a tlu lut hlauh mai a. Kohhran upa a nihna pawh chu hlih sak a ni ta.
 
Kum 1939 khan Khawbung atangin Mualzawl (Burma) khua, Chin hills, Falam bial, Kawlphai atanga hla lo te-ah an chhungin an pem a. Mahse khawvel indopui-2na a lo chhuah tak avangin, Japan ral hlauin Mizoramah an kir leh a. Kum 1944 khan Reiek-ah an lut a, Tualte-ah an insawn leh a. Kum 1946 khan Samthangah an pem leh a. Samthang hmun a\ang hian kum 1950 March ni 23  khan ‘Ka ropuina leh ka himna hmun’ tia a lo sawi \hin chu a pan ta a ni. Patea hi khaw hrang hrangah a pem kual \hin nain, Khawbungah a cheng rei ber a. Kum 1904-1939 thleng, kum 35 chhung an khawsa a ni. Tin, Khawbunga a chen lai chauhin hla a phuaha, chuvangin ‘Khawbung Patea’ tih a lo nih phah ta  a ni.
 
Lengkhawm hlaphuah tirtu te:
Patea’n a hla hmasa ber ‘Ka ropuina leh ka himna hmun’ tih chu kum 1920 khan a phuah a. Hetih lai hian kum 26 mi a ni. A hla hmasa ber a phuahna chhan hi a harsat leh retheihna a auchhuahpuina a nih rualin, kum 1919-a Mizorama harhna vawithumnain a hrinchhuah sak a tih theih bawk awm e.
Patea hi Kristian hla thar siamtu/phuahtu a nih avangin hian Saikuti, Awithangpa te angin a thil hmuh leh hriatte a phuah chhuak ve zung zung ngai lo a. Mahse a hla te hi rilru leh thinlung chhung ril tak, \awng\aina nena urhsun taka dila phuah \hin a ni a, chuvang chuan hla phuah hi kan hla phuahtute dang angin a awlsam vak lo niin a lang . Pathian hla hi thlarau pawlna nen lo chuan phuah pawh a har a, a nun pawh a nung mawh reng \hin a ni. Patea hi tih tak meuha, rilru leh thinlung zawng zawng nena Pathian hnen hla phuah tur dil \hin a nih avang hian, a hlate pawh a nung \ha a, belhchian pawh a dawlin, vawiin thleng hian zofaten kan la sak duh ber leh mite la awi tleitu ber a la ni ta reng a ni .
 
Patea hla phuah zawng zawng kan hmuh theih zat chu hla 55 a ni. Mahse thil pawi deuh erawh chu a hla tam zawk hi engtik hun laia, eng ni,thla leh kum a phuah nge tih hriat tura chhinchhiahna fel tak a lo neilo hi a ni. Chuvangin a hla phuah hun lai pawh chik leh zuala zirchian a har phah deuh a. A hla phuah 55-te hi kum 1920-1937 inkar, kum 17 chhunga a phuah a ni tih bak hi sawi a har hle. A hla phuahna hmunte erawh chu Khawbung leh a chheh vel ram a ‘Bengkawmsena tlang’ leh tuna Assam rifle ho awmna ‘Zuang tlang’ te hi an ni.
 
Patea hla siam/phuah tir tu hi thil pathum ang deuhin a sawi theih awm e:
 
A hmasa berah chuan a vanduaina leh retheihnain hlaphuah lo thei lo dinhmunah a siam a ni. A chanchina kan sawi tawh angin a naupan lai a\anga a puitlin thlengin harsat, mangan,vanduaina leh retheihna te chu namen lovin a tawk a, lal vanlung ur mai tan he khawvelah hian ropui ngaihna a awm lo a. A dinhmun chhe em em te chu hre rengin, a hla hmasa berah chuan:
Ka ropuina leh ka himna hmun,
Ral hlauhawm leh \itna awm lo chu,
Thlaler a\ang hianin  ka hmu rinin,
Chu hmun hlun chuan min tuam vel vangin.

tiin a rawn chhamchhuak ta hial reng a ni. Literature hi mihring nun tarlanna, mihring nun darthlalang tih a ni a. Patea hla hmasa berah hian Patea hringnun chu chiang takin a hmuh theih a ni.
 
A pahnihna-ah chuan Patea hla siam/phuah tirtu leh a hla chharchhuahna (Poetic imagery) chu ‘Khuarel/ thilsiam dangte (Nature) hi an ni. Thu leh hla thiam te hian Siamtu thilsiam ropuinate hi an hmufiahin, an hmu chiang bik a. Thilsiam dangte (Nature) ropuina pawh an puang chhuak thiamin, khuarel thil te hi thil siam zinga ropui ber mihring te tluk/ang hialin an lo dah bawk \hin. Mi \henkhat chuan khuarel/thilsiam dangte hi ‘Pathian inlarna pakhat (Nature is the manifestation of God)’ an lo ti hial reng a ni.
 
Tlaizawng par mawi tak, par no hlep hlep mai avangin vawiin thlenga, krismas nikhuaa lenkhawmna hmuna miten duh em em leh an la sak fo \hin, mi tin lunglenna kai tho a, hmanlai ngaihtir vawng vawng \hin tu chu a chhamchhuah tir a:
 
Lal pian hun pangpar a vul leh ta,
Thinlai mu hnu lunglen a kai tho ve;
Van hnuai mi hril bethlehem tlang chungah,
Rinin thla-in mi an thlawk kai.

Tlaizawng par chu Lal pian hun pangpar a ni a. Tlaizawng par a vangin he hla hi a lo pian phah a. A ni, Patea Lal pian hun pangpar vang hian, a taka bethlehem tlang la hmu lo te paw’n, Lal pian hun a lo thlen meuh chuan rinnain bethlehem tlang chungah an la thlawk kai ta fo mai a nih hi!
 
 A hla pakhat ‘Ka dam lai thlipui a ral hunin’ tih phuah/chharchhuah tirtu pawh ‘Thing kung (Far kung) leh Savate’ an ni. Amah Patea’n a sawi ang; ‘Tum khat chu fur lai a ni a. Rei lo teah ruah chu a lo sur mai dawn a, thli a lo thaw a, ruah mal a lo tla \an a. Ka nghen chhan chu Far kung a ni a, lian tawk tak, buk tha tak a ni. Thli a lo thawt a, ruah a lo tlak khan, him duhin sava chi hrang hrang chuan an rawn pan a. Ruah chu a lo sur ta a le, savate chu an hlim em em e, an hram a,an chiar ta nak nak a”.
 
Chutiang thawm an hriat chuan, a hmaa hla phuah a lo tum rilruk reng, a phuah chhuah mai theih loh chu awlsam tein, ti hian a chham chhuak ta zung zung mai a ni:
 
‘Aw nunna thing i zar hnuaiah ,
Van angel rual hlimin an leng;
Aw chutah kan la chawl ve ang,
Israel tlang thianghlimah chuan.

A tawp berah chuan a hla tam ber siam/phuahtirtu chu, hlaphuah tur a dil fo \hin leh a innghahna \hin ‘Pathian’ a ni. A hlate Pathian hnena a dil \hin avang a phuah/siam thei a nih avangin, amah phei chuan ka phuah pawh ti ngam lovin ‘Lalpa min pek’ a ti \hin reng a ni.
 
Greek-ho chuan hla hi mihring te ngaihtuah chhuah ni lo, chunglam a\anga rawn petu awm, chumi hnen a\anga dawn chu niin an hria a. Hla rawn petu chu Greek ho chuan ‘Muse’ an ti \hin a. Mizo \awng chuan Muse chu pathian a tih ve mai theih awm e. Greek ho pathian tam tak zinga pakhat a ni. Patea kha Greek mi lo ni se chuan a hla te hi Muse pek a ni, awlsam tein a tih theih awm e.
 
Mahse, Zopa Patea hla petu chu Khawvel leh a chhunga awm zawng zawngte siamtu ‘Kristiante Pathian’ a ni a. A hla siam tirtu chuan a mihring khawsak harsat leh manganna te chu a theihnghilh tir a, ziak leh chhiar thiam \awk \awk chuan a aia mi fingte khaw hmuh aia thui a hmuh tir a, khawvel mite hriat thiam loh a hriatfiah tir \hin a ni. Hla siamtir \hintu chu fak a phu zia leh a fak tlak a nih zia hriain :
 
Aw Lalpa, zaiin i hming ka fak ang ,
Khawvela i siam zawng zawng zai se;
Lalpa chawimawi nan awte chhuah r’u,
Leilung hi zaiin a lo khat ang.

tiin, he khawvel khat mup mup mai hian amah hla siam tirtu chu fak a duh zia a puangchhuak a, a hla chang hnihnaah phei chuan, tlanna hlu tak chu hriatthiam a chak dan ti hian a chhamchhuak leh a:
 
Mihring ka nih hma pawhin Lalpa Isu,
Thisen man dang beisei lova min tlan
Chhiar sengin han hrethiam teh reng ila aw,
Khawvel hi zaia tikhat turin ka bei ang.

a la duh tawk lo a niang, a aia uar zawkin an chham belh leh a :
A fak hla nawn r’u,
Van mipui seraf-te nen;
Tuifinriat leh khawvel zawng hi,
Zaiin khat se Haleluia.
tiin, van mipui serafim te nen Lalpa fakna hla chu nawn tlut tlut a chak zia a auchhuah pui leh a ni.

A lengkhawm hlaphuah te :

Patea hla phuah sawmnga leh panga te hi lengkhawm hla vek an ni e ti ila, kan sawi sual lem lo ang chu. A hla kal hmang pawh thluk nem no, lenkhawmnaa sak chi deuh vek a ni a. Lenglawng leh khuarel lam hla kan hmu lem lo. Patea hi rinna nghet tak nei mi a ni a, Kan hla phuahtute dang anga Pathian hla baka khawvel lam hla phuah nei dem dum mi pawh a ni ve lo a. Duhin a rilru pe sela, khawvel mawina leh mihrinna hla pawh \ha tak tak a phuah chhuak ve thei ngei ang. Mahse, a duhthlan lam chu rel felin chu mi lam chu rilru ding takin a zawh a. Chuvangin a hlate hi a takin a eng bik a ni.

A lengkhawm hla phuahte hi a mal te te in kan bih chiang vek hman dawn lo a. Zoram pum huapa lar zual leh mi te nuna nasa taka thusawi leh vawiin thlenga kan la sak tawp hleih theih loh ho te chauh kan chhui bing deuh bik ang.

A hla phuah hmasa berah chuan he khawvela, a retheih zia leh a harsatna te rawn tarlangin, pi leh pu huna ral hlau reng reng kan nih zia te kan hmu a. Mihring mihrinnaa a hniam lai ber dinhmun a\ang bawkin khawvel lo la awm tur suangtuahnain a din a, chutah chuan dinhmun sang tak chang ve dawnin a inhre ta a,

Ka ropuina tur leh ka himna hmun,
Ral hlauhawm leh \itna awm lo chu;
Thlaler a\ang hian ka hmu rinin,
Chu hmun hlun chuan min tuam vel vangin.

Ka thlir nitin ang, ka thlen hma loh chuan,
A hmangaihna eng leh lawmawm chu,
Miten chu hmun chu hluiin ring mah se,
Ka sawi thei dawn lo tharin a lang.

Ni, Amah ringtute chu he khawvelah hian hreawmin lungngai fo \hin mah ila. Chu hmunah erawh chuan mitin te kan intluk tlang vek tawh ang a, ropui leh hlim takin min Tlantu chu kan fak \heuh tawh dawn si a.

He hla a phuah dawn hian amah koh tu ‘aw’ a hria a. A hrefiah thiam mai lo a. Mahse, \awng\aina nena a inhlan hnuah Pathian aw ngei a ni tih hriain, thlauraua Pathianin a pawl tak tak \anna leh thisen hlua tlan a ni tih pawh a inhriat chian phah hle a ni.

Ka thlarau lungngai leh vak bo hnenah,
Kristan a hmangaihna thu nung chu,
A lo hril phal ve tak avang chuan aw.
Haleluia! Ka fak ning lo vang.

tiin a hla chang tawp berah Pathian tlanna thu hril darh tur a nih zia leh min tlantu chu fak a phu zia leh a fak nin ngai loh tur thu a au chhuah pui nghe nghe a ni.

A hla pahnihna,‘Aw Lalpa Davida leh a thlah arsi’ tih a phuahah chuan thlarau pawlna a chang sang hle tawh tih a hriatin, Lalpa tana theih tawp chhuah a chak zia leh a inhuam zia pawh kan hmu a. He hla chauh pawh hi phuah se, Zofate lengkhawm hla khawvelah chuan theihnghihlh theih a ni tawh lo ang.

Aw Lalpa, Davida leh a thlah leh Arsi,
I felna ram atan nangin min buatsaih;
Ka lawmna tuifinriat angin a liam a,
Thih lui kamah zaiin i hming ka fak ang.

Pathiana lawmna a chan chu a sangin khawvel thil leh mihring taka ngaihtuah pawha thleng thei lo tura ngaih pawh a rawn chhamchhuak ta hial a ni. Pathian hnena a lawmna chu a san em avangin, tehkhin theih rual a ni lo a, tuifinriat hial a liam tir a ni. Tuifinriat erawh khuarel nih phungah chuan a liam ngai lo thung. Tuifinriat liam pawh chuan a lawmna chu a la phawkchhuak pha awm lo hial zawk awm e.

Thihna hi khawvela mihringte tawrh theih atan chuan a aia n^ leh lungngaih thlak a awm lo hial ang! A tawpin, a tawp teh tawp si a. A piah lam chu rinna leh beiseina bakin a hmuh phak si loh a. Thihna avanga hlim taka awm chu thil theih loh tluk a ni. Mahse, Patea chuan Pathianah lawmna nasa tak a chan tawh avangin, thihna a tawh hunah pawh, a chhungte ruang chungah pawh, hlim takin Pathian chu a fak tur thu a au chhuah pui hial thei nia. A ropui hle mai, Pathian thlarau thianghlimin a chenchilh ve loh te tan chuan han hriatthiam mai theih pawh a ni lo. Thih lui kamah pawh:

Aw Lalpa zaiin i hming ka fak ang,
Khawvela i siam zawng zawng zai se;
Lalpa chawimawi nan aw te chhuah r’u,
Leilung hi zaiin a lo khat ang.

Tiin an chhamchhuak zui a. Lungngaih lai ber paw’n, min Tlantu chu fak ila, engkim thawthei tawh phawt chuan Lalpa chu fak rawh se tih angin, khawvel leh a chhunga awm zawng zawng te hian Lalpa chu fak se, khawvel hi zaiin khat se a duh em em a ni.
A hla hmasa ber a phuah khan chiang takin Pathian aw a hria a. Tlanna chungchang pawh a hmuchiang em em mai a. Lal Isua min tlanna chu rulh let sen a ni lovin, chiang leh fiah leh zualin han hrethiam ila, min Tlantu fak nan chuan khawvel leh a chhung a awm te hi fakna sa hla mup mup mai turin beih a duh hial reng a ni.

Mihring ka nih hma pawhin Lalpa Isu,
Thisena man dang beisei loa min tlan,
Chhiar seng ila, han hrethiam teh ila aw,
Khawvel zaia tikhat turin ka bei ang.

He khawvel hi Eden huan bawhchhiatna avang khan, sual leh \ha insualna a ni ta reng mai a. Sual hi a chak zawk fo lehnghal a. Tlansa te hi nitin setana hian hmanraw chi hrang hrangin min bei reng a. Ringtute chuan min Tlantu kan tluk bosan fo \hin a. Ringtu tam takin an chak ber \hin chu he khawvel hi ral thuai thuai se, hlim taka min Tlantu fak chatuan a ni \hin.

Kriatianten kan rindan chu nakinah mi thianghlim lawr te a lo la thleng ang, chung hunah chuan sual leh ramhuaite an la tlawm vek ang. An thil tih theihna laksakin, phuar beh chatuanin an awm ang tih hi a ni. Heng hun ni ropui lo thleng tur te hi Patea kha thlarau ram a\anga fiah taka hmuh tir a lo ni a.

Patea kha Pathianin hla a pek dawnin, a thinlungah hriattirna a dawng \hin a. ‘Ni ropui a lo thleng dawn ta’ tih a phuah dawn \um pawh hian Khawbung leh Samthang inkarah kalin, \awng\aiin hla a dil a. Chutah chuan zel angin, fiah takin hmuh tirin a awm ta a. “Mita hmuh ang mai hian van Jerusalem thar a lo lang ut mai a. Chumi pan chuan ringtute chu an kal mup mup mai a, chu chu sualin a han bei a, a duhzawng ang hlirin an buai ta a, ‘Lalpa, engtikah nge hnehna ni kan hmuh dawn?’ tiin ka auchhuak a. ‘Ka hnena lokal apiang chu hnehtu an ni a, sualin a ti buai tawh lo ang, khawvel ral hunah hnehna hla thar an sa dawn si a,’ tiin ka thinlungah min thlamuan ta a. Ka thinlungah hla thar a lokal ta zung zung a:

Ni ropui a lo thleng dawn ta,
Kan nghak Lal Imanuel;
Sual leh ramhuai tlawmna ni chu
Chhandam fate kan zalenna hun tur chu.

Tih hla hi min pe a, min siam tir ta a ni. He hla ka siam lai tluka ka mittui sen tam a awm lo!” a ti a ni.

Chhandam fate hian zalenna ni chu hmuh thuai thuai chak mahse, Siamtu remruat danah, Zalenna ni hi a lo la thleng mai thei si lo a. Mahse, Sual leh ramhuai te an tlawm hunah chuan hlim takin:

Chumi hunah chuan hlimin ka zai ang,
Lal ram buatsaih chatuan hmun ka chang ve ang a,
Aw, a va nuam dawn em, aw a va hlim awm dawn em!
Hlim tawp hlau lovin ka leng ang.

Amah ringtute leh chhandam fate tan khawpui thar a buatsaihah chuan nitinin mi an kal reng a. Chung kal hmasa te chu hnehtu te niin, hnehna hla thar chu khawvel nikin ni a tan an sa hup hup mai a ni tih pawh Patea chuan rinna mitin a hmu a.

Aw khawpui thar i mawi mag e,
I chhungah hnehtu an leng,
An hnehna hla thar sak tur chu,
Khawvel ral hun atan an dah ta e.
Patea khan Isua krista min tlanna, Kalvari tlanga khen beh a nih dan leh a chanchin Biblea kan hmuh te hi a puang chhuak thiam hle mai. Sakhaw thar, kristianna \iak tir lam kha, ring lo mi te tan, Biak ina an han zaikhawm leh Pathian an fak lai kha hmuhnawm a tling \hin awm e.

|um khat a thusawi chu Pathianin a hmang em em mai a, a sermon laklawh laia mipui \ap insut ri tluk tluk chu darkar chanve dawn lai a han nghak a. Chutah hla ahan thlang a:

Aw Kalvari thing chungah chuan,
Ka hreng ropui a au;
Jerusalem Kanaan ram zawng zawng,
In Lal a ni lawm ni.

tih hi an sa ta mup mup mai a. Mi hlim \henkhat phei chu a lim hian an lim zawk zawk mai a. Pu Darzinga(Khawbung pa) hla hril chuan a duhthawh lutuk a,“In Lal a ni lawm ni?” tih laiah hian biak in pawna ringlo ho, an zai leh lam thlirtute chu kawkin, “In Lal a ni ve lo, in Lal a ni ve lo” tiin a hril ta chiam mai an ti.

Lal Isua Lal leh Chhandamtua la pawm lo kha a tam reng lah tak bawk a. Ringtu hmasa ho kha mi rethei leh vantlang hnuai lam an niin, hmuhsit leh cheksawlh kha an dawng nasa reng bawk a. Hmuh nawm thlira lo thlirtu te, kha tia han s^wt let kha, a hunlai ngaihtuah chuan thil awm lo lutuk pawh a ni awm lo e.

Pathianin min hmangaihna hi a thukin a ropui em em a, han sawifiah mai theih pawh hi a ni lo reng a ni tih Patea khan a hrechiangin:

Aw, ka sawi thei lo, aw ka hril thiam lo,
A hmangaihna a va mak em!
Thukna, thukna, ka sawi thei lo,
Min hmangaihna a va mak em!

tiin, Pathian min hmangaihna leh tl^nna hi mihring \awng leh vantirhkoh \awng tea hril leh sawi thiam chi a ni lo reng a ni.

Krismas tih loha kristian te hun pawimawh em em pakhat chu min tlantu thih ni kha a ni a. Vawiin thlengin a hriatrengnan kristian te chuan ‘Good Friday’ kan la hmang \hin a. Lal Isua krista khenbeh a ni hma leh a nih hnu a, thil thleng te kha Patea hian a puang chhuak thiamin, he lengkhawm hla \ha zet tel lo hian ‘Good Friday’ chu a kalh a kim thei tawh hek lo.

Lal Isua kha khen beh a nih hma zan khan a thlan kha thisen angin a far tih kan hria a, a hreh hle a ni tih pawh a man sawiin, Pathian, a pa hnenah khan pumpelh dan a awm lo em ni tiin a dil hial a. Mahse, hringfate tlan nan, pumpelh theih a ni si lo a. Chung zawng zawng te chu Patea chuan thinlung leh rilru fan raih maiin ti hian a han puang chhuak a:

Zan lungngaih thlak Jion piondan chhungah,
Ka Lalpan a thisen a semin;
Chutianga lungngaihna chhumpui zing chuan,
Ka Lal thlaphangin a lo rum tir.
Aw, nangni Jerusalem te u,
A khawngaih in chan kha hria u la;
In nat tinreng a tihdam sak che u,
A lungngaihna hai der lul s’u.

Lal Isua kha Mizo zinga te khawsa leh cheng ni lo mahse, a tuarna te kha Zopa hriat thiam theih turin, a puangchhuak thiam em em mai hi, a ropui hle. Good Friday a lo la thleng leh ang a, a la thleng zel dawn bawk a, chumi hunah chuan patling leh nutling tam tak chu he hla hian min vel leh hlawm ngei ang.

Tin, mi mawl ber tan pawh mitthlaa hmuh awlsam tura hla a phuah thiam hi, Thlarau thianghlim pawlna vang a tih theih awm e. Mizo mipui tam zawk hian Jerusalem leh kalvari tlang hi a hmunah kan la hmu hlawm lo a. Chuti chung chuan he hla kan sak rual chiaha, kan ngaihtuahna Jerusalem leh a velah min hruai daih thei thung si a.

Lal Isua an khen behna hmun tur lama pana kraws a pu lai chu kan hmuh theih turin ti hian min han chhawp chhuah sak a:

En teh, Kalvari a thleng tak ngial dawn,
Engtin nge maw ka tih tak ang le;
Aw ka Lal i lo kir leh tawh lo’ng maw?
I hmun tur chu Kalvari a ni.

Kalvari tlangah khen beh a ni a, a hring a hran chuan hringfate zingah a rawn kir thei tawh si lo a. Mahse, kan tana a tuarna chu mihring te tan theihnghilh mai mai thieh a ni lo tih a hria a. Thih thlenga rinawm taka a hnung zui chu ka tih tur a ni tih hriain:

Ka rawn theihnghilh lo’ng che ka Lal Isu,
Kalvari lam ka lo hawi nang e,
Ka tan i tuarna ka thinlung chhungah,
Ka hnukchah thlengin ka hre reng ang.

Min tlantu Lal Isua pian ni hi Kristiante tan chuan hun pawimawh ber a tih theih awm e. Kumtinin Krismas kan hmanga, a liam a lo thleng leh \hin a. Heng hun duhawm leh ropuiah hian Patea lengkhawm hla tel lo chuan kan inawi tlei zo lo a, Biak in leh lenkhawmna hmunah Patea hla hmang hian rinin thlain Bethlehem tlang lamah kan thlawk kai fo \hin a ni.

   A hma lama kan sawi tawh angin, Patea hla chharna pakhat chu khuarel thil an ni a. Khawchhak lamah chuan masi a lo hnaih chuan tlaizawng a par no vul chuk \hin a. A par chu langsar vut si loin, a mawi em em mai a. Mawi ti lo an awm awm lo e. Chung hun a rawn thlen chuan Lal pianchamphaphak pawh a lo hnai leh hle tawh tih chu Calender en lo paw’n a hriat mai theih \hin. Tute pawhin a mawi mang e kan tih liam mai tlaizawng par an han hmuh chuan:

Lal pian hun pangpar a vul leh ta,
Thinlai mu hnu lunglen a kai tho e;
Van hnuai mi hril bethlehem tlang chungah,
Rinin thlain mi an thlawk kai.

Ni, khawvel khawsak nawmsak lungkham buaiin mi tin mai hi kan buai a. Mi tam zawk chu hna kan thawh loh chuan ni hnih khata ei tur nei lo mai tur khawp a dinhmun chhia te kan ni. Chung te kan nih nuaih avang chuan kan thinlungah Lal pain hun champha leh ni te’n hmun laili a luah reng thei bik lo a. Kawla ni chhuak chhiara, mawngvawmba ang seka vir buai \hin te’n, Lal pian ni champha han theihnghilh vang vang mah ila, tlaizawng an rawn par meuh chuan kan rilrua, lo thi bo tawh hun duhawm tak chu kan hma lawkah a lo thleng leh dawn a ni tih chu mi tinin kan hre thar leh \hin.

Chu hun ropui lo thleng tur chuan a tak ramah kan la hmuh loh Bethlehem tlang lamah chuan min hruai thla a. Lal Isua pianna lamah chuan kan thinlung a hawi \hupa, rinnain thlain kan thlawk thla delh delh fo a, min Chhandamtu pianna hmun chu chiang em em in kan hmuh phah theih \hin.

Aw ka Lal nunnem nagin min hruai zel la,
I chun leh zua kara sen lai nau ang i \ahna
Hmun tual ka ngai.

Hman hmana kan tana lo pianga kan tana thi leh a chu, kan thinlungah a rawn piangthar lehin, Patea vang hian, Bethlehem chu mahni runin sumtual ang maiin kan ngaih phah \hin a ni.

Patea rilruah hian Bethlehem hian hmun a chang thuk hle awm e. Min tlantu pianna hmun a ni bawk a. Tin, Bethlehem dai chu van mi te zai remna niin, tisa khawvel piah lam, thlarau khawvel a\ang pawhin a zawng nasa hle. A hmuh hma chu \apa zawn zel pawh a tum hle tih a hriat a:

Aw, nang bethlehem ka va ngai tak che em!
I tlang chunga hruaitu arsi eng chu;
|apin ka rawn zawng zel ang che,
Ka Lal pianna lei hmun tlawm ber chu.

  Van angel te leh lei mite kan inhnaih zual zia pawh a hla a\ang hian a hmuh theih a. Kan inbe pawh zung zung thei emaw tih hial turin a sawi thiam a. Tin, Lal Isua chu rethei fate lawmna leh hlimna a nih zia pawh a hre chiang a:

Han thlir teuh u, angelte u,
In lawm lai Lal Isua;
A lo thleng ta rethei fate hlimna,
Par ang kan lawm ve nan.

Eden bawhchhiatna avangin Pathian leh mihring inkarah indaidanna bang lian pui a lo awm ta. Mahse, chu indaidanna bang chu Pathian bawkin a siam hringfate tan min rawn \hiah sak leh a. Thim hnuai leng hringfate tan enna a lo theng a, boralna rama lenga boral mai tawh tur kha van khua leh tui nihna kan chang leh ta a. Lal thar min tlantu lo piang chu fakin, kan fak hla te chuan chatuanin lei hi nghawr vel se tiin min tlanna avanga a lawmna chu ti hian a hril a:

Chatuan Salem kawngkhar ropui chu,
Kan tan a rawn  hawng leh ta e;
Boralna rama leng tawh hnu kha,
Van khua leh tui min chantir a;
Lawmin i zai ang Lal thar a piang ta;
Lei hi chatuan hla mawi in nghawr vel rawh se.

Mahse, min tlan tur a lokal a chu lei mite tan lawmna ni mahse, van mite tan erawh \ahna thlentu ni awm takin, Patea chuan van mite chu an \ah tir ve thung a. Van khua pawh chu reh ruih ang maiin a sawi thiam a. A suangtuahna zauzia leh sanzia hi he lai changah hian a hmuh theih awm e.

Lawm lo awm ang maw Lal thar chu,
Van mipuite chuan an rawn \hen ta,
A ngaiin van khua a reh zo ta,
|apin lei an thlir a;
Chatuan arsi pawhin a um zel a,
A pianna Bethlehem tlang a rawn thlen ta.

Tlangkawmna

Aw le, a hmawr lo bawk tawh mai ila, a hma lama kan sawi tawh angin, Patea lengkhawm hlate hi a mal mal chuan kan luhchilh hman vek lo a. Khing a chunga kan sawi zau ho khi hman a\anga vawiin thleng a, Biak in, khawhar in, krismas lenkhawmna leh Pathian thu lama inpawl honaa kan la sak tam ber berte an ni a. Tin, engtikah mah heng hlate hi sirah kan hnawl mai rinawm loh.

Hnam tin mai hi Pathian hian a bik nihna tur thu leh hla min pe vek a. Mizote tan chuan lengkhawm hla hi hnam dangte laka Mizo min nih tirtu leh hnam dangte lakah min ti hrangtu, hnam dangin tum eng ang mah se engtikah mah an neih ve theih ngai loh tur hla min pekte a ni ti ila, kan sawi sual awm lo e. Kan lengkhawm hlate a ral hun hun hi khawvel hriata Zofate kan ral ve hun tur a ni ti ila, thu kan uar lutuk lo ang chu.





Works Cited:


History of Mizo Literature, Department of Mizo, Mizoram University, GilZom offset, Electric Veng, Aizawl

Khiangte Laltluangliana, Thuhlaril, Felfim Computer, B-43, FAKRUN, Mission Veng

Lalthangliana, B., Patea leh Damhauhva hnuhma, Aizawl, The RTM Press, 2005.

Lalthangliana, B.(e.d.), Mizo Hla leh A Phuahtute by Hrangbana College, Aizawl, The RTM Press & Computer, 1999.

Siamkima, Zalenna Ram,  Aizawl, Gilzom Offset, 2002.

Thanmawia, R.L., Lung Min Lentu, Aizawl, Gilzom Offset, 2006.







2nd.Feb.2017.
 
ZO TUNGCHAW

Comments

  1. A va'n ngaihnawm em! Kan thu leh hla tha te hi kan mithiam ten an sawifiah hian a hlutna kan pawh ve thin

    ReplyDelete
  2. Ava han bengvar thlak em! A hlaphuah pakhat Thlarau lo kal la. tih hla a phuah dan leh a phuahchhan han ziak tel thi la ka va ti em. Sual leh a hnathawh vanga buaina leh manganna lo thlen chang te hian Pu Patea hla Imanuel i hmangaih kulhchhungah buaina ral alian e, lo hnai leh rawh...tih hla hi ka thinlungin ka sa thin.

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

LALṬANPUIA TOCHHAWNG CHANCHIN TLANGPUI - Rohmingthanga Ralte

RÛN MAWI LEH A PHUAHTU VALZOTE CHANCHIN TLANGPUI SAWI ZAUNA - Rohmingthanga Ralte