MIZO vs GURKHA (Thing Leh Raw Innawh Lai) - C. Lalnunchanga

 

MIZO vs GURKHA (Thing Leh Raw Innawh Lai)

 

- C. Lalnunchanga

    Aizawl hi a ram neitu Mizote tâna din a ni lo va. Sâpho khân Mizo chu a tlêm thei ang ber awm se an ti a. Khawpui chhûnga awm manah mipa puitling chuan Rs 3/- lei man a pêk a ngai a. Heti zât pawisa chawi tur chuan sawrkar bel fuh deuhte tân lo chuan tih namai a ni lo.

 

    Aizawla chêng tam ber chu Sâpin sipai an rawn hruai luh Gurkhali-ho an ni a. Mi chhe al ei ngai lo tih takah, Aizawl khawpuiah chuan an inchhek arbâwm a, an nupuite chu a inlulinga hlel hlel an ni a. Mikhual tlangnêl tih zawng zawng nei zovin a ram neitu zâwk chu, ‘Uisa ei, Jangul atmi,’ tiin an chungtlâk a, Mizo an tiduhdah em em mai a. Ram mumal nei lo, Vai ram leh ram danga hna hnuaihnung thawktu, dinhmun ṭha luah ngai lo an ni a. Aizawla an arpa chan lai an han chên zet chu an tawrhhlelhawm tak zet mai. Tuirini zâwng leh Lalchêra tih ang maiin an chimawm a.

 

    Rev. Zairema chuan heti hian a sawi. “Reserve ngaw chhûng hmun ṭha tak takah Nepali sipai pension tawhte in hmun an pe a, huan zau tak tak an siam a. An ramah kir leh se an rethei hle dawn a, ram pawh an nei thei kher lo ang. Naupangin kan awh ber chu Nepali naupangte hi an ni,” a ti.

 

    Mizote chuan kum tin lei man an chawi a ngai a, pawisa lah a vâng em em mai a. Chiseh lam tur leh lei man tur sum tuak nân buh fai leh âr te, artui leh chawhmeh suma an chantir theih ang ang kengin Aizawlah an kal a. Sipaihovin chûng thingtlangmi, hla tak aṭanga rit phur ṭawng ṭawnga khawpuia pantute chu lo tibuaiin, an thil zawrh turte chu an lo chhuhsak ṭhin a.

 

    Kha thing leh raw innawh lai khân chaurau êk thaiin, âr kho khuh ang mai an ni a, maian chan pawh an tluk lo va. Vai leh Zo nun a inlehburh a, chawndo sa ang nuaiin khawsak a pherh zo va.

 

    Vai naute hial pawh an pua a ni ang, hêng hlate pawh hi a awm.

 

‘Ṭhapuii nên kan hrai chawi ni si lovin,

Sappui zalam phei duaiah hian;

Thlang kawr vai nau kan awi e.’

 

    Amaherawhchu, Gurkha-ho khân tihfuh loh ngial ngial ṭum an ngah mai. Mizote khân Sapho kha deh loh sahuai tlukin an chung en a, an bulah chuan ṭik pawh an ti ngam lo a ni mai thei; nimahsela, pi pu aṭanga an thinlunga Vai an hlauh lohna erawh kha chu tihmih a la ni lo.

 

    Kulikawn hi Aizawl kawtchhuah a ni a. Thingtlang aṭanga lokalte tihbuai a, an thil neih chhuh tumin nitin Gurkha 20 atanga 30 vêl an ṭhu fur ṭhin a. Thu chhuan chhia lah kha an la thiam riau mai a. Arpui pakhat dere, artui pum li pawisa pahnih, kêl pakhat chêng khat leh siki-tein an lei luihsak zu nia! Khâng an thil hralhna pawisa kha an chhungkaw tâna an vauchher liau liau a ni asin. Pastor Vanchhunga chuan, “Kan thil neih apiang, an duh zâwng a nih chuan lei chhuh hi mi vannei chan a ni a. Mi tam ber ta chu an chhuhsak a ni,” tiin a sawi.

 

    A hun laia an sawi ṭhat duh loh leh ngam loh, hmeichhe chungah pawh, tun hnua upa titi han hriat leh hian kha thing leh raw innawh lai khân, Mizo nula pawngsual ching sipai an lo awm daih tawh mai. Mizo hmeichhe tân chuan hmingchhiatna chingchihlip a nih avângin an sawi chhuak hreh a, thil thleng lo ang maiin an ngawi tlat a, tun hnuah hian sawi zui a awm ta lo va; mahse, sipaiho khân Mizo nula an lo pawngsual ṭhin ngei zawng a ni.

 

    Chutah Chhakchhuak hnam Khimeia, mitdel Thangbawii pa an tih chu a lo chhuak a, a mit hmuha chipuite tihduhdah tuar lai hmêl chu a hmu ve thei hauh lo mai. Chûng Gurkhali sipaiho tudai a, thingtlang aṭanga lo kalte chhan tur chuan tuma phut lohvin amahin a in-volunteer a. Mawng tam lang teih tawihin a puanven a sawi chhing sauh sauh va, Mizo lo tibuaitu apiang chu a sual ta nghauh nghauh mai. Nitin sipai 10 chuang a beih a ṭul a, mahse a zam chuang lo. A châng phei chuan sipai pangate’n an sual rawn a, chuti chung pawhin Vai mai mai hmaa tlâwm chu a tum lo bur a. Kum khat chhûng Gurkha sipaiho sual turin kawtchhuahah tuk tin a lo thu ve reng a. Chuta chinah chuan Gurkhali-ho chu Kulikawnah an chhuak ngam ta lo a ni.

 

    Kum 1901-ah Edward VII-na chu England lallukhum an khumtir a. A chawimawina leh lawm nân Bawrhsap J. Shakespear-a’n Mizo lal 70 Aizawlah a ko khâwm a. Pawibawia unaupa Lalruma kha pa lian leh huaisen deuh mai a ni a. Vai len hma, chhak leh thlang lalte an indo laia khaw thlang lal Kalkhama hnunga kawlhnama phêka hemtu kha a ni a. Ani pawh Shakespear-a’n lalho a koh khâwmnaah chuan a kal ve a. Mawng lang reng hian puan a veng ṭhin a.

    Baza tlâng bulah Gurkha sipai nupui nen an intâwk a. Lalruma mawng a hmuh chuan, “Lushai uisa ei, thui,” tiin leiah chil a chhak a. Lalruma thin butut a chhuak a, a bêng let tawp mai a. Vainu chu ring zetin a ṭap a. A pasal chuan chhan a tum a, mahse Lalruma hmêl a hmuh chuan a chhan ngam ta awzawng lova, Shakespear-a hnênah a hêk a. Mahse, Bawrhsap chuan, “Lal a ni a, engati nge chil a chhak. A duh leh saruak pawhin a kal ang a, nanga nupui chil chhak phâk a ni hlei nem,” a lo ti a.

 

    Tin, chhim lamah Mizo insual huai zet mai Chalruanga a awm bawk a. Gurkhali sipai zurui buaina siam, khukri nêna kawmkâra ṭankhawh a hnuk chhuak a, chuvâng chuan a hmingṭha hle a. Mizorama insual huai ber, Mizo leh Vai zawng zawng ngam vek tum a ni a. Mahse, a tih luatah a tisual a, Taitesena a cho rawk a, a hnâr a hmu rauh rauh mai.

 

    Mizorama insual huai ber, a zo a vaia tuma ngam loh niin a inchhâl a. Taitesena hming a hriat chuan hmawlte lem ang âkin a helh a, velh tumin a kal ta vang vang a. Zu hmunah an intawng ta ngei a. Ani Taitesena lah kha sa pen ve thler thlawr, a hmêl ringawt han en chuan zuamawm ve tak kha a ni a. Chalruanga chuan, “Nang hi maw Taitesena an tih teh fo chu? Kei hi Mizo leh Vai ngam loh nei lo, mi huaisen ka ni a. Mi cho ve a nih chuan ti rawh insual teh ang,” tiin a âwm a pho luah mai a.

 

    Taitesena lah chuan dam diaiin, “E... kei chu ka huaisen ve awzawng lo, tumah ka ngam lo. Mite’n zah an ngaih avângin hmingṭhatna ka hlawh ve mai mai a ni,” a tih pawhin Chalruanga chuan, “Hei leh chen vel tur chein ka lo kal a, khawi nge ka han bêng reng reng teh ang che,” a ti lui tlat a.

 

    Taitesena thin chuan a tuar ta bik lo va, “Chutia mi tih luih tlat i tum a nih chuan in bên mai maite chu patling leh patling tân chuan a na lo em mai, hmeichhe tih âwm lek alâwm,” a ti a. Banglaia kawlhnam chu a la a, “Hei hian i duhna lai takah mi sat rawh, in bênte chu a ho tham em mai,” a ti a, kawlhnam chu a pe a.

 

    Chalruanga chuan a sât ngam ta ikhaw lo va, a ding zum ta zai a. Taitesena chuan, “Mi sât ngam lo a nih chuan i dah leh teh ang. Tun hnuah sazukin sakei, ‘Ka vel ang che, ka bêng ang che,’ ti tawh ngai rêng rêng suh,” a ti a. Chalruanga chuan mei a khup zul zul a, thupha a chawi ta ruai mai a. Chuta ṭang chuan huaisen hming a inchhâl ngam tawh lo a ni.

 

    Mizo pa chak hmingthang Saizahawla kha an zuam sual chiang khawp bawk mai. Thingtlang lamah pawh sipaiho chuan mi thil chhuh mai mai an ching hle a. Mi ar tui bâwma artui ṭham mai lah an hreh hek lo. Saizahawla chu Selinga a awm lai a ni a. Vawi khat chu Champhaia Assam Rifles Aizawl lam panin an haw thla a. Saizahawla feh haw chu Seling leh Tuirial inkâra Phaibâwk kâwn aṭangin a haw chho ve mêk bawk a. Buh a phur a, buh chungah chuan chawhmeh a chhuang a. Kawngah chuan Saizahawla leh sipaiho chu an intâwk a, a hmasa lama mite nên chuan ṭha takin an inpel a. Mahse, sipai pahnih chu a hnung lam deuhvah an lo kal a, Saizahawla êma mai leh bawkbawn chu an pawng lak rawk mai a.

 

    Ani Saizahawla lah ba hem pêka se bung zo tham zet a ni si a. Buh phur chungin sipai pahnih chu an kutah a man lawk a, saipui ui bauh tluk pawha ngai lovin a hnuk ta dawt dawt mai a. Chutah zet chuan sipai pahnih chuan ngam loh chalah chil an hnawm tih an inhre ta a. Theih tâwpin ṭan han khawh ve bawk mah se, Saizahawla lah chuan a kal muan phah der si lo va. An mangang lutuk chu an rak teng tung mai a, an ṭhiante lahin an hre phâk tawh chai si lo. Thui zet an inhnuh hnuah Saizahawla chuan kawng thlangah a theh thla a, a kalsan ta a ni.

 

 

ZO TUNGCHAW