KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

Image
KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA Kawltu chu tuthlawh tihna a ni a. Kawltuchawi chu tuthlawh kenga hlo thlo thin te tihna a ni ber ang chu.  1. A hla changkhatnaah chuan an thenrual, lawmte nena hlo an thlawh dan a tarlang a.  An lo, an buh hmun chu ramngaw tha tak ang maiin buh chuan a ti hring mawi em em mai a. Chu hmunah chuan lawmte nen hlim takin hlo an thlo thin a. Rihmim thing rah sava vahui ten hlim taka an tlan ang maiin a inchan a. An hlo thlo tang ri te chu thiam takin an rum nghiai e tiin, an hmabak, an thlawh bak chu thlo zel turin tan an khawh zel a. A changin a sir lamah an han tawlha, hlo thlawh dana an chet vel dan te chu tarlang zelin. Nausen nu leh paten an lawm loh chung pawha hlim taka an nui hak hak mai te inchan zelin, hlo thlawh pah chuan a then an lo zai a. Hlim taka lawmte nena hlo an thlawh thin dan chu changkhatnaah hian min hrilh a ni.  2. A hla chang hnihnaah chuan lawmte nena an hlim thin dan. Tu dang an ngaih lohzia min tarlansak leh thung a.  Khua

LENGKHAWM ZAI TO BUL LEH HMASAWM ZEL DAN - Ngurthansanga Sailo

LENGKHAWM ZAI ṬO BUL LEH HMASAWM ZEL DAN
-Ngurthansanga Sailo.
Govt J. Buana College.

Lenkhawm zai tih hi hmar lamah chuan Lengkhawm zai tia sawi an awm bawk a. Chhim lama pawm dan tlanglawn ber chu Leng khawm ho zai chu ‘Lenkhawm zai’ a ni tih hi a ni mai awm e. Lengkhawm zai hi tlang hrangah sawi dan hrang hrang a awma, Ringthar zai, Kaihnem zai, Khuanghnih zai, Ramthar zai, Dapzar zai leh hming danga sawi kan awm nual a. Lenkhawm zai tih leh Lengkhawm zai tihah hian kan len lung tlak a rual ta ber niin a lan rualin Lengkhawm zai tia sawi hi tun dinhmunah an tam zawk niin a lang. Tawng hi a dik zawk anga lang pawh hi, a dik lo thei a, Tawng reng reng hi a hmangtu an tam zawk miau chuan a dik lo zawk pawh, a dikah a chang mai thin. Lenkhawm zai pawh hi Lengkhawm zai kan tih pawhin a dik lohna a awm chuang lo.

Lengkhawm zai tobul hi chhui tur chuan a lo chhuah hunlaia thil thlengte kan sawi lan a ngai dawn a, chung kan sawilan turte chu Puma Zai, Tlanglam zai, Mautam, Khuang leh khatih laia Pathian rinna kawnga kan dinhmunte kha a ni.

Rev. Liangkhaia chuan, Tlanglam Zai lo chhuah dan a sawi a. Kum 1908-ah hiam thim thiltihtheihna mak tak a lo lang ve ta, ‘Puma Zai’ an ti a. Ratu-ah Lalhleia khaw mi a deuh hian nau awih nan a hmang a, mi sak loh ang tak hian a sa thin a. Chu chu tlangval hawklakin an lo sa tlanglawn a, a darh zau duh hle mai a. kum 1908 March lamah chuan Lalzika, Zawngling khaw lal chuan sialin chu hla chu a ai ta a, mipui an hlim ta em em mai a, nula tlangval zawng zawng mai hi khawlaiah an lam ta dual dual mai a; chuta chinah chuan Tlanglam zai an ti ta zawk a ni. tiin Mizo chanchin a ziakah chuan a tarlang a. (Mizo Chanchin 1938;193) He Puma zai lo chhuah lai hun hi Mizo sakhaw thar leh hlui na taka a innawk hun lai a ni a. Mizo sakhaw thar chu a dingchang zawk hial tawh a. Kum 1906 a harhna lo thlen vawikhatna khan ringtute a siam tharin rinna kawngah inpumkhatna an neih that phah hle a ni. Nimahsela, rinna kawnga an duh fekfawn lutukna leh an kohhran kalphung tur an duan te a khawng em avangin anmahni zingah pawh archuk tui lo khawpa an inchhuah chang a awm fo a, sual in hna lo thawk tanin, kan sihhnipna zawna min nekin, hla hmang bawkin khawvel lamah ringtu hmasate kha a hnuk kir leh ta a ni.

Kan Zosapte khan Mizo hnam chu zai ngaina hnam kan ni tih kha an chiang em em a, hla pawh kha rang takin min siamsak thuai bawk a. Kum 1899 a Mizo Kristian hla bu hmasa ber hla 18 chuanna siam chhuah a nih khan Mizo ir awm ngeia hla phuah chhuah a la lang lo a. Harhna vawihnihna nen a inkar kum eng emaw zat chhung hian kan Zosapte min siam sak hla khawng tak tak avang hian Mizote hian khawvel hla thar an bawh leh ta niin a lang. A thluk nena zankhua lo tumtawi tawh thinte khan; pi pu tuikhur dawt lehin sakhaw thar kha an chhuahsan phah nasa hle a, Zosapte pawh kha an mangang hle a ni. Tlanglam zai leh a si per hlate chuan Zoram chu vahchap kang ang maiin a kang duai duai mai a, zu leh sa chenin khaw tin mai chu an lam hut hut ta mai a. Rev. Liangkhaia vekin Tlanglam tih takah a rualpui hian khawlaiah an lam thin a, zu rui hlek lo pawhin an lam ngam theuh mai a ni. (p195) a ti a. Thlawhhma lakna chang reng hre lova zai leh lam buaipui khua sawi tur a awm nual a. Kum 1911 leh 1912 a Mautam in a nanga, tam a tla a, hri a lenga, tampui mitthi an tawng ta a.

Lengkhawm hla hi englai taka lo chhuak nge tih chu sawi theih chiah loh mah sela heng lai hun hian thihna avangin hnemtu an ngai a, retheihna avangin tanpuitu Pathian an ngai a, an au a, chutih lai tak chuan Israel fate an mamawh hunah tak Mana in a chawm ang khan, ‘Lengkhawm Zai’ hi pekin kan awm ta niin a lang. Chu hla thar chu an tuipui ta em em a, ring thar an pung leh ta thur thur a, khawvela hnam dangte neih ve loh hla thluk thar Mizo ril rem zawng tak hla chu alo piang chhuak ta chuah chuah a, thluk sang lo, thluk hniam lutuk bawk lo, kan pi pu zai lam leh kan kristian hla thar Zofate min siamsak karah chuan Zai dangdai tak Thlarauthianghlim in min pe ta a ni. He zai hi kan hnam tana Pathian thil thlawn pek a ni a, kan hlut thiamin kan dimdawih hle a pawimawh awm e. Zofa hmun tina awm ten harhna kan chan chang leh lusun khawhara kan awm chang apianga lawmna leh lungngaihna kan puan chhuahna leh kan inhnemna hla tun thlengin a la ni ta zel a ni. Tunlai hian thangthar ten kan hnualsuat tan hle niin a langa, a hlutna kan hriat tawk loh vang a ni mai thei e. 
 
Kum 1913 a harhna vawihnihna lo thleng chuan Zoram a tuam leh ta a, zai leh lam bawk chu an tuipui ber a ni leh ta a. He harhna lo thleng hi Lengkhawm zai lo chhuahna kawnga a sulsutu pakhat a ni. Lenkhawm zai kan sawia kan sawi hmaih hauh loh tur chu Khuang hi a ni. Khuang chu khawvel mi ten zai leh lam nana an hman ber a ni a, khuang hian Mizo nunah pawimawhna tuk tak a nei a. Khuang lova chai thiam lo, hlim thei lo kan ni. Kan tawngkamah pawh, “Khuang lova Chai ang mai a ni”, tih kan nei a. Chumi awmzia chu khingbai deuh tlata inhriatna, kim lo riau a inhriatna, a nih tur ang ni pha chiah lova inhriatna hi a ni ti ila a pawmawm mai awm e. Zu hmuna zaina hmanrua a nih avangin kan Zosapte khan an hmu khawvel a, ringtute inpawlkhawmna hmunah chuan chelek an phal ta lo a. Khuang chuan sakhaw tharah hmun a chang ta lo.

Dr. Lalzama chuan, kum 1918, June ni 20 vel khan  Mizo tlangval France ram kal an lo thleng a, chung zinga mi Khama, Hmunulh khua, Damsavunga fapa chu a thla hual nan a pain Sial a talh a, chu Se vun chuan Tum kawrawng saah khuang tha tak an kaih a; Kapphunga, Pastor Selkhuma u chuan khuang chu Pathian biak inkhawmnaa hnam a rawta an hmang ta a ni. Kum  1919 July ni 20 Inrinni zanah Nisapuiah harhna a lo thleng a, he harhna lo thleng hian Zoram pumah harhna a hring chhuak ta tiin a ziak a. (Lenchawm  2017: 35) Hemi kum vek hian M. Suaka chuan Mission veng Biak Inah khuang nen mi 200 bawr vel an lam luh thu a sawi bawk a. R.K. Laichhuma Lunglawn chuan, “Hla kan sak khan kut kan benga ke kan per a. Pu Buanga hnenah inkhawmna a khuang hman kan dil a, kan zaiin kut kan beng rual thei si lo va, kan zai rual thei lo, khuang nen chuan kan zai rual thei ang kan ti a. Pu Buanga chuan ‘In zai rual theihna a nih chuan’ tiin khuang hman min phalsak tia a sawi thu R.K. Lalhluna chuan min hrilh a. (Dt. 10.12.2017) Hei hi Kum 1919 a Lungrang harhna a thil thleng niin a lang. Khuang nena engthawl taka Pathian an han fak ta hian Lengkhawm hla pianfung a tiropui zual a. Harhna fa hrin chu Lengkhawm zai a ni a, Lengkhawm zai fa hrin chu Kristiante zinga Khuang seng luh a ni ta a ni.
 
Sakhaw thara khuang an han seng luh hnu chuan ringtharate chuan rinlotute ai chuan khuang chu an intitatu ta zawk hial a, khuang chuan nasa takin Lengkhawm zai chu a nawr kal ta a ni. An hlaah pawh tihian kan hmu.
 
Zawlvanbuk hnam tin zaleng rem se,
Kistiana’n duh tawkin lal a rawn e..
Kan lam khuang leng awi a khai nawl nawl. (Lenchawm p 179)
 
tih hla pawh hian chiang taka a tarlan chu, Zawlbuka khuang takngial pawh Pathian fakna atan ringtu ten an khai chhuaka an hmansak ta daih mai a, a neitu ringlotute an kut sa lo hawi der zawk ta mai a.

Kan sawi tak te atanga a lan danin Lengkhawm zai hi harhna vawi thumna 1919 bawr vela lo chhuak niin a lang a, 1920 atanga 1940 inkarah heng hlate hi an phuah tam ber a, Kum 1960 thleng khan heng hla hi an la phuah zeuh zeuh a. Chumi hnuah heng hla hi a chhuak leh ta meuh lo, harhna kan han chan leh pawh hian Lengkhawm zai hla kan phuah chhuak ta meuh lo. Pathian in kan hnam tamna a hun ruat bika min pek tih a chiang em em a. A hla phuahtute pawh khan, “Ka phuah” ti lovin “Pathian min pek emaw Pathian min kawltir” emaw an ti hram hram thin. Tlanglam zai leh kan hmanlai hla hlui chuan a thu leh thlukah thui takin nghawng a nei a, a kalphung leh a thu suk thlek zawngah kan Kristian sakhaw thar hla kalphung leh Bible thu ten a kaihruai nasa em em bawk a. Hla phuahtute hla thu hman kawngah an zalen a, Rihdil piah lam ram hmunhma te chu tihthianghlima awmin hla thuah an senglut ta zawih zawih a. Hla thuah kan hausak phah lehzual a, kan literature khawvelah hausakna nasa tak a thlen ta a ni.

Kum sawm dawn a vei hnuah chuan, hla kan nei ta nual a. Patea hian kum 1919 emaw 1920 velah emaw hian hla hi a phuah ta ngei niin a lang a. Patea nupui Kaphnuni chuan Patea hla phuah kum hi a fanu upa ber a pawm lai niin a hria a, chu chu B. Lalthangliana chuan kum 1919 ral hma emaw 1920 niin a ring a. (Mizo hla leh a phuahtute p.8) 
 
C.Z. Huala chuan, Kristian hla thar phuah reng reng hi, ka hriat dan a dik chuan, kum 1922 vela kan chin tan hi a ni a. A hma chuan Sap hla atanga kan lehlin a ni ber a. Kei chuan ‘Ram ropui chu ka thlen hun chuan’ tih hi ka letling a. Kamlala’n Lui ral ram nuamah tih hi a letling bawk a. Chutia hla kan lehlin lai chuan , Patea’n ‘Ka ropuina leh ka himna hmun’ tih hi a han phuah a. Miin an duh em em a, chuvangin, ‘Lei lal puan ropui chu a tlawm ang’ tih hi ka siam ve ta a. Tah chuan Kamlala’n ‘Rinin thlir thiam ila’ tih hi a rawn phuah ta bawk a, tiin C.Z. Huala chuan MZP Chanchinbu 1965 p. 5-naah a ziak a. Mahse, he hla hi harhna thlen vawi hnihna Kum 1919 in a ken tel niin a lang a. Ziaktu tam zawk leh helam chhui mite chuan kum 1919 chho hi Lengkhawm zai lo chhuah hun niin an pawm vek a, amaherawhchu, kum 1910 bawr vela Thanga’n, bawih chhuah hla, ‘Aw Lalpa chungnung ber kan fak hle a che’, tih a phuah te kha chhut erawh chuan kum 1919 hma lamah pawh Lengkhawm hla ziarang hi chu kan nei tawh niin a lang. 

Mizote hla thluk a bu tia kan sawi bawk hi a ri a sang lo tlangpuia hei hi a chhan nia lang chu kan Darbu neihte a ri a kim loh vang niin R.L. Thanmawia chuan a sawi a. Kan Darbu neihna leh min leitirtute Darbu erawh chu ri nga lai a nih laiin, keini hnam Darbu erawh ri thum chauh a ni thung a. Kan pi pu hla te hi han en ila, thluk hniam te te fan raih mai a ni hlawm a. Zai zankhua thak mah se an chau lem lo va, a thluk hian lung a kuai em em a ni. Tin, hla thluk hi a bu tiin an sawia, hla thluk hrang hrang milin hla an phuah maia, chung an hla thluk lak chhawnna chu a bu tia an sawi mai chu a ni.
 
Mizo hla hlui ziarang in Puma Zai leh Tlanglam Zai leh Zai hrang hrang a hring chhuak phawt a; chu chuan Culture Revolution rawn thlenin, a hunlaia Kristianna thang chho zel tithuanawp khawpin nghawng a nei a. Chutah kum 1919 harhna chuan kan lunglenna hla leh nuam tih zawng tak thlukin hla thar a rawn hring chhuak ve leh a. Chu chu Lengkhawm Zai kan tih tak zel hi a ni. A thluk chuan mi lung a len a; kristianna pawh an bawh ta hum hum a; rei lo teah a ram pumin kristian ram anga chhal kan lo nih theihna bul hi, Lengkhawm hla thluk hnathawh tih loh rual a ni lo, tiin Darchuailova Renthlei chuan a sawi.

Lengkhawm Zaiah hian Tenor, Saprano leh Bass ten hmun a chang lo va, engti pawha zai a rema, mi tin an thiangzauin an zalen a. Aw sin leh aw thum, aw tlawk leh aw lawi thlengin kan leng vek a, a si ring thei leh a thluk pawt fan thiam thiam chu a zai thiam thiamah kan tang ta mai niin a lang. Bar pui leh bar te in awmzia an nei lo a, zalen takin khuangte leh lamin Lalpa hi kan fak a ni ber mai. Chuvangin heng hla hi a solfa a lo dah talh tum chi ni pawhin a lang lo. A nihna tak kan phawk chhuak zo lo si ang nga, kan tisilawng vek ang tih pawh a hlauhawm em em a ni He kan ‘Kristian folk Song’ hi inhlan chhawn zela, thangthar lo kal leh zelte tana a hlut zual deuh deuh theih nana kan vawn nun reng hi a pawimawh hle a ni.

Kan sakhaw hla thar Lengkhawm zai ram hi a zau em em a, a chim chin a thukin Thlarauthianghlim thawk khum a nih avangin a thuin nun a chawm nasa thei hle. Kan Zotlang atangin Zion tlang kan chuan a, Fam Khua a lawi tawh hnute nunzia kan han hmu a, an chenna Pialral ram thianghlimzia kan hmu a, chu chuan kan lung a len a, kalvariah kan kir a, Jordan lui kan dai kai a, Bethlehem dai kan vel a, thlaler kan kal tlang hnuin lawng chawlhna hmun kan thlenga, Arsi piah lam ram Salem thar tualah engthawl takin kan leng ta mai hi a ropui em em a ni. Patea chuan;
 
Aw, Imanuel lei leh van thar siam chu,
A dung leh vangah han leng vel ila;
Buaina tinreng tuara ka then takte kha,
Van ropuina hain an hmel ka hmu ang.
 
tiin Varam hi kan intitatu bik hliah hliah a, kan thla hi a ngam ta em em a, he hmun chang tur hian kan inkiltawih hauh lova a dung leh vanga han leng vel nawm turzia chu min suangtuahtir ta a ni. Suakliana’n;
 
Zionah mi an duh loh kha,
Thiltihtheihna Lalthutthlengah chuan;
Ropui leh thianghlim zahawmin,
Hnam tinrengin an hmu ang.
 
tia a han chham chhuak mai te hian ringtute suangtuahna a tifiah em em,
 
Aw min hrilh rawh thukna ropui,
Ran thleng leh thing anchhe dawng leh,
Vana lallukhum a inzawm,
Lei Eden leh Salem thar nen.
 
tia Kamlala’n hla an siam mai te hi a ropuiin zir tham a tlinga, Thuthlung hlui bu leh Thuthlung thar thu ken laimu a fum kim em em a ni. Kan hlaah hian pangpar chi hrang hrang an vul nasa em em a, Saron par, Eden par, Lili par mawi, Nunna siahthing par, Hlimna par, Lal pian hun pangpar te leh pangpar dangte an vul chuk a. Lungman tan kawngka te, Rangkachak tuallai te, Ni tla ngai lo khawpui te leh thil hmuhnawm tam tak a awma, Nunna lui pui leh Lui ral ram mawi taka khawpuite pawh hmuh tur a awm a. A ropui takzet a ni. 

Lengkhawm hla phuah kawnga sulhnu ngah deuhte chu Suakliana’n hla 100 vel a phuah a, Saihnuna’n hla 90 vel a phuah a, Pastor Thangngura 80 vel, R.L. Kamlala 71, Patea 55. Laithangpuia 27. Heng bakah hian Sulhnu hlu tak tak hnutchhiah an awm bawk a. Thenkhatte erawh chuan hla tlemte an phuah nain an hla phuah chhunte erawh Pathian thlarauin a hmang em em a. Harhna thlen chang pawha sak tawp hleih theih loh a awm bawk.
 
He kan lengkhawm hla pianto danglam takah hian Lungngaihna leh hrehawmna ten bul han tan thin mah sela a tawpah chuan hlimna kawngah an kai lut a, suangtuahna a chawl hahdam siai siai thin. Metaphysical poet tia kan hriat lar, John Donne, George Herbert, William Black leh a dangte hla thu ang bawkin kan lengkhawm hla phuahtute hla thu hian mihring piah lam ram a hawi a, suangtuahna ramah min chen tira, thinlungah la hmuh miah loh ram thar an din thin. “Ka lawmna tuifinriat angin a liam a, tih te  Aw chutah kan la chawl ve ang, Israel tlang thianghlinah chuan, Chatuan Salem khawngkhar ropui chu han tih te, An lengial dial lungrual kimin An awi Lalnunnena,” han tihte hi Metaphysical poetry ropui tak a ni. Saihnuna’n;
 
Hrinhniang an liamna thlafam khua chu e,
Ka thlir ngam lo Hawilopar thliak a;
Lunglohtui an dawn tur ka ngai ngam lo ve. (Lenchawm p 157)
 
a han tih te phei hi chu suangtuahna ram a din tha a, Mizo culture hlui a tarlanga, kan rinna hmasa chu kan rinna thar thlarau zarah hnehchhuhin a awma, a Mizo ta hliah hliah hian a hriat a ni. Hetiang tak maia kan hnam nun ze hlui khawih hla hian thangthar leh hmun tina Zofate zingah vung thar a chhuah deuh deuh theih nan tan i la tlang zel ang u.




Lehkhabu rawnte:

1. Rev Liangkhaia : Mizo chanchin 1938.
2. Renthlei Darchuailova & Lalzuithanga F : Lenchawm. 2017
3. Siamkima : Zalenna Ram. 2002.
4. Sailo Ngurthansanga : Lunghlu aia hlu. 2012.
5. Thanmawia R.L: Mizo hla hlui. 2012.

Comments

Popular posts from this blog

KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

LALṬANPUIA TOCHHAWNG CHANCHIN TLANGPUI - Rohmingthanga Ralte

RÛN MAWI LEH A PHUAHTU VALZOTE CHANCHIN TLANGPUI SAWI ZAUNA - Rohmingthanga Ralte