KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

Image
KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA Kawltu chu tuthlawh tihna a ni a. Kawltuchawi chu tuthlawh kenga hlo thlo thin te tihna a ni ber ang chu.  1. A hla changkhatnaah chuan an thenrual, lawmte nena hlo an thlawh dan a tarlang a.  An lo, an buh hmun chu ramngaw tha tak ang maiin buh chuan a ti hring mawi em em mai a. Chu hmunah chuan lawmte nen hlim takin hlo an thlo thin a. Rihmim thing rah sava vahui ten hlim taka an tlan ang maiin a inchan a. An hlo thlo tang ri te chu thiam takin an rum nghiai e tiin, an hmabak, an thlawh bak chu thlo zel turin tan an khawh zel a. A changin a sir lamah an han tawlha, hlo thlawh dana an chet vel dan te chu tarlang zelin. Nausen nu leh paten an lawm loh chung pawha hlim taka an nui hak hak mai te inchan zelin, hlo thlawh pah chuan a then an lo zai a. Hlim taka lawmte nena hlo an thlawh thin dan chu changkhatnaah hian min hrilh a ni.  2. A hla chang hnihnaah chuan lawmte nena an hlim thin dan. Tu dang an ngaih lohzia min tarlansak leh thung a.  Khua

Mizo Rochun hla kum 1900 hma lama chhuina (Folksong) - Rohmingthanga Ralte



Rochun hla (Folk song) tia kan sawi ṭhin, 1900 hma lama vantlang hla leh chhamhla hote kha engtia remfel leh thlei dan dan.

Rohmingthanga Ralte



Thuhmatheh
Ziaka dah\hatna hawrawp kan neih har avangin, kan hla hlui tam takte kha \awngkaa inhlanchhawn (oral literature) \hin a ni a, chuvangin eng emaw zat chu kan hla hluite pawh kan theihnghilhin, kan tiboin a riral ngei a rinawm a? Kan hnam chanchin thui tak, chiang veng vawnga kan hriat theih loh avangin, kan hlate pawh kan neih \an hun chiang takin sawi a harsa a. Kan thlang tlakna kawnga kan hla neihte chu kan hriat hlat theih ber a ni ta mai si. Chung a\ang chuan tunah pawh hian kan chhui \an mai a ngai a ni. Kum 1300 leh kum 1900 inkara kan rochun hla te he paperah hian kan chhui dawn a. Tin, folk song hi “Rochun hla” tiin kan sawi zui zel tawh ang.

1. Rochun Hla Awmzia leh Ziarang
A hmasain  rochun hla awmzia hi sawifiah hmasak a \ha awm e; R.L Thanmawia chuan rochun (folk song) chu heti hian a sawifiah a:

Mizo hla hlui (folk song) kha sawi dan hrang hrang kan nei a. Kum zabi  sawmhnihna tir lamah kha chuan ‘Khawvel zai’ tih leh ‘Mizo zai’ tiin an sawi ber a, hengte hi kohhran lamin an sawi \hin dan a ni. Mizo hla hlui tih te, Pi Pu zai tih te, Mizo hnam zai tih te, Mizo nun hlui hla tih te, Hun hlui hla ti tein an sawi bawk. Zirlaibu lamah hian Mizo hla hlui tih a ni ber a (1).

“Hnamtin hian folksong kan nei vek a, Mizote hi a nei \hahnem pawl tak kan ni ve awm e. Pi pute hla, a saka sak chi te, chham chi te, hril chi te, rimawi hmanga tum chi hlate hi folksong chuan a huam a ni’ tiin R.L Thanmawia chuan a sawi.

An sawi \hin angin, Mizote hi zai ngaina >m >m hnam kan ni a, kan thihin kan zaia, kan lawm niin kan zai bawk a, hun eng emaw leh kan tihkhawm eng emaw niah kan zai zel a. Zai hi kan hnamzia zinga tel a ni ti ila, d^wt kan sawiin a rinawm loh. Chutianga zai uar >m >m hnam kan nih avang chuan, kan \awngkamah pawh “Khuang loa chai ang” tihte kan nei phah a. A awmzia ni ber chu kha hun, eng emaw tihnaah khan, kan hun hman dan kha duhthusamin a famkim lo tihna ang a ni mai awm e.

Rochun hla awmiza kan sawi bakah khian rochun hla kan hriatfiah leh zual theih nan a ziarang lo tarlang ve leh ila:

(1) Pakhatnaah chuan kan rochun hla te hi a tlar zatin a upat dan a hril a. ‘Tlar hnih zai’ ho chu kan hla upa ber te niin, tlema kan lo chang kan hret hnuah ‘tlar thum zai’ te kan nei leh a. Kum zabi 20-na tir lamah chuan ‘tlar li zaite’ kan lo nei leh ta a ni.

(2) Pahnihnaah chuan kan rochun hla ziarang pakhat leh chu hla thluk in\awm a ni. ‘Hla thluk khat ring ho hi hlabu khat tia sawi a ni’ (Thanmawia 77).

(3) Kan rochun hlate kha thluk hrang nei ve mahse a inhnaih hlawm >m >m a. R.L Thanmawia chuan kan rochun hlate kha ri chi thum a\anga chi nga a ni tlangpui tiin a sawi a. Hei hi a chhan nia lang chu kan rimawi hmanraw neih hmasak chu d^r a ni a. Ri chi hrang tam tak a chhuah thei loa, hei vang hian an hla ri pawh kha a tam thei lo a nih a rinawm. Vailen hnuah erawh rimawi hmanraw hrang hrangte kan lo hmelhriat tam ta a, kan rochun hlate pawh ri chi riat nei te an lo ni ta.

(4) Kan rochun hla ziarang langsar leh tak pakhat chu a tlachawpa phuah a ni. A tlachawpa phuah a nih avangin nihphung(form) fel fai tak pawh a nei lo \hin. Zu hmuna an zaiin, hla timi deuhin a rawn chham chhuah a piang hlaa an chantir mai \hin avangin hla tlar zatte pawh a in ang lo zung \hin a ni.

(5) A ziarang dang leh chu kan rochun hlate kha a dakin, a mam \ha a ni. Uluk taka phuah a nih chuan hla thu ing euh leh \itoh laite an pehhel hram hram \hin. |awngka inhlanchhawn \hin a nih avangin hla thu mam \hate chu hriat reng pawh a awl bik a ni.

(6) Kan rochun hlate kha hril chawpa sak a nih a, mi pakhat chauh phuah a nih \hin loh avangin, hla \henkhat chu, hla fingtin kha a mal din thin a ni. Hla fing khatna leh fing hnihnate chuan inzawmna a nei lo fo.

(7) Hnam dang nen kan inchen pawlh tam loa, mi nawlpui phei chu hnam dang nen kan intlawh pawh ngai lo a. Chuvangin kan rochun hla khuavel kha, a khawvel a zim a. Mahse, Kristianna a rawn luh hnu erawh chuan kan hla khawvel pawh a hma nena tehkhin chuan a zau ta hle.

(8) Kan rochun hla ziarang langsar leh tak pakhat chu mahni intarlanna a lang \hin. Kan hlado leh bawh hlate a chhamtu ten an hming an chham tel \hin avangin awlsamte in a chhamtu kan hre mai thei \hin a ni.

(9) Rochun hla ziarang dang leh chu ‘hla thu kal \hiang(parallelism) a ni. Tlar hnih hlaah chuan tlar khatna thu kha tlar hnihnaah \awngkam dang a sawi nawn pahin tlip a ni \hin’ (Thanmawia 81).

(10) Hla thu lam nawn hi rochun thawnthu ziarang dang leh chu a ni. Tlar hnih zaiah chuan hla fing khat tawpnaa hla thu kha, a ngai ang chiahin hla fing hnihna, tlar hmasa zawkah lam nawn leh \hin a ni. 

A chunga rochun hla awmzia leh ziarang kan sawi a\ang khian rochun hla nihphung chu kan hre fiah thei tawh awm e. Kum 1900 hma lama vantlang hla leh chhamhla ho te kha a kum ang zawngin remfel leh thlei dang ila, mahse kum 600 (1300-1900) chhung ang vel hun a tlak avangin, Chhura buh thlir ang bak chuan tunah hian kan thlir hman dawn lo a ni. Kan rochun hlate chu hlawm lian deuh deuhin hun thumah \hen phawk ila, entirna nen sawifiah zel kan tum ang.

2. Kum AD 1200 - AD 1450 inkara Kan Rochun Hla Chhuakte
He hun hi kan thlang tlakna kawnga r<n lui kan k^n hma a ni a. Heng hun laia kan rochun hla chhuakte hi ‘tlar hnih zai’ ho te an ni. R.L Thanmawia chuan:

A hun hmasa ber hi ‘Thantlang upa hla’ tiin sawi \hin a ni a, R<n lui k^n hma hla chhuakte ti pawhin a sawi theih ang chu AD 1300-1450 vel ni-a rin a ni. Chung hla upa ni-a sawite chu |huthmun zai, Nauawih hla, Dar hla, Hlado, Bawhhla leh Salu lam zai \henkhatte hi an ni (History 26).

2.1. |huthmun Zai
|huthmun zai hi kan hla upa pawl tak nia sawi a ni. Lus<n hla a ni a, khawhar hla ti pawhin an sawi bawk (Thanmawia 11). A lo chhuah dan an sawi hrang hrangte i han tarlang teh ang:

Hrang\hiuava chuan ‘. . . Chhinlungah chuan rei tak an awm hnuin hripui an lo vei ta a, an thi nasa >m >m mai a; a khaw khing thaw an thi a. Chu chu hlaahte an phuah a:

1. A tlung e, thim khawzin a tlung e,
Khua tinah thim khaw zin a tlung e,

2. Khua tinah thim khaw zin a tlung e,
|halai leh dawntuai an tliak zo ve,

3. |halai leh dawntuai an tliak zo ve,
Chhinlungah mi awm lo, vangkhaw zawng ti ula,
tiin.
Tin, anmahni khua chauh ni lovin, khawtinah chu hri chu a l>ng nia rin av^ngin leh an khawlaia lungpui lian tak chauh chu thi thei lo nia an ngaih av^ngin heti hian an phuah belh bawk a:

Thi lovi khua awm maw,
Fam lovi khua awm maw,
Laian suanglungpui e,
Fam lo te’n awm na ngai,
tiin.
Heng hlate hi |huthmun zai, khawhar hla a ni a. Mizo hla upa bera ngaih a ni. An khawhar lunglengin an phuah a ni a. . . .(Mizo Chanchin 7). R.L Thanmawia’n \huthmun zai lo chhuah dan hi han talang ve leh ila:

Kan pi pute K^wl phaia an awm lai, Mizo hnahthlak chip>ng hrang hrangte pawh an la awmkhawm laiin thingpui tam \am a tla a, chutih nak alaiin hripui a leng bawk a. He thingpui tam hi raw\hing tam ni lovin thing lian pui pui a ro zo va, chuvangin thingpui tam an ti a, thil thleng zen zen lo a ni ang. Chu \ampui mitthiah chuan mi leh sa an inhloh nasa >m >m a. Chhung tinin mitthi an nei a, inbuaipui leh chuang tur pawh an awm lo va, inhn>m chuang tur pawh an awm lo va. Anmahni hmun hmunah an tuar tlawk tlawk hlawm a. Chu an lungngaihna th<k tak avanga an \ah hla chu kan hla hmasa pawl tak a chang ta a ni (Mizo Hla Hlui 11).

B.Lalthangliana chuan \huthmun zai lo chhuah dan chu ti hian a sawi ve leh thung a:

Pi pute \am hriat hmasak “Thing pui tam” chu Seipui, Khawkak, Tlangkhan, Sanzawl leh a chheh vela an awm lai kum 1520-1550 velah khan a tlain kan ring a, an \am nasa >m >m a. An hmuh ang ang intunnun nana hmangin an khawsa vel mai mai a. An ei chhiat luattuk chu an ngeih lova, hripui a leng zui ta nawk a. Chuvangin an thi nasa hle a. Tar leh naupang chauh ni lovin, nula leh tlangval tam tak pawh an thi a, a rapthlak >m >min pi puten an sawi \hin a.
Chutianga thihna rapthlak tak an tuar chu an \huhova, an inhnem tawn tel tel a, inlainat takin an inthlamuan hlawm a. Chung lungngaihna leh \ahna a\ang chuan, \huho chungin phuah tum vang reng pawh ni lovin chham titih, sa titihin hla a lo piang ta a, an awmho dan leh a tihho dan chawiin “|huthmun zai” an lo ti ta zel nghe nghe a (Mizo Literature 21).

|huthmun zai lo chhuah dan a chunga mi pathumte sawi kan tarlan a\ang khian thil chiang tak chu hri avanga pi leh pute an thih nasat lutuk avangin he zai hi a lo chhuak a ni. Mahse, a chhuah hun lai an sawi dan erawh a inang thei hlawm lo va. Hrang\hiauva chuan pi leh pute khan Chhinlung chhuahsanin, AD 1260 velah R<n leh Chindwin infinna R<nkhawmah (Kalewa) an lut niin a ring a. Chuti a nih chuan AD 1260 hma lamin \huthmun zai chu a chhuak dawn tihna a ni.

R.L Thanmawia chuan \huthmun zai chhuah hun hi AD 1300-1450 vel ni-a rin a ni, a ti a. R<n lui kan hma hla tiin a sawi bawk. B.Lalthangliana chuan \huthmun zai lo chhuah hun hi kum 1520-1550 velah khan a tlain kan ring a, tiin a sawi thung a. Hri len chhan hi Hrang\hiauva hian a sawi lang lo a. R.L Thanmawia leh B.Lalthanglianate chuan ‘Thingpui tam \am’ avanga hri hi leng niin an sawi thung.

‘|huthmun zai’ tia an lo vuahna chhan ber chu he hla an sak hian upa deuh tak lo chu an lam ngai mang lo va, upa pawh an khawhar lungl>n zual chang chauhin an l^m deuh ber a. Mi tinin \hu chungin, mahni \hutna hmun a\angin, l^m lo va an sak \hin vang niin an sawi (Hrang\hiaua 265).

Han chik chet chet hian |huthmun zai hi kan hla upa pawl nimahse, Hrang\hiauva’n a chhuah hun a sawi hi rin a harsa deuh a. Chhinlung kan awm laia chhuak niin a sawi a, hei hi a hla thuah Chhinlung hming a awm nual vang a ni ngei ang, kum 1260 hmalama chhuak nise, hla dang a chhuak zui ta mai lo em ni ang le? B.Lalthangliana hian Mizo hla upa pawl a tih laiin a chhuah hun kum a sawi hi a tlai leh ang reng viau mai a. Kum 1520-1550 inkarah hi chuan kan rochun hla dang ho pawh a chhuak tawh nual thung si a. A chhuah chhan a sawi erawh a pawmawm viau thung a. Mahse, a chhuah hun hi kan hla upa pawl ti siin, a sawi tlai lutuk hi pawm a har a ni. R.L Thanmawia hian |huthmun zai chhuah kum hi AD 1300-1450 inkar velah a dah a, a chhuah chhan a sawiah chuan kan pi pute k^wlphaia an chen la tiin a sawi a. Chuvangin, kan hla upa pawl a nih phei chuan \huthmun zai chhuah hun hi kum AD 1300-1450 inkar vel hi a nih a rinawm ta ber a ni.

2.2.  Dar Hla
A chunga kan thu lak chhuah tlar hnih zai hrang hrangte khi han sawi zau ila. A hmasa berin ‘Dar hla’ hi, Dar hi pi pute ro neih \hat leh hlu ber pawl a ni a. An siam chhuah thiam ve loh avangin an ngaihlu zual a nih ngei a rinawm. Tin, an hun lai khan thiamna leh finna lama an la hniam zual hle ang tih chu a rin hriat theih a. An laihchhuah leh siam chhuah ve theih loh dar leh thir lam chi ho kha chu an hlut viau ngei ang. Thilsakhat, riral mai mai thei lo, dar leh thir lam chi chu vawn leh kawl \hat kha a remchang >m >m dawn a. Darbu a\anga rimawi chi hrang an han insiam thei leh nghal phei kha chu a hlu hle dawn a ni.

Darbu hmanga rimawi an phuah chhuah chu dar hla an ti a. Darbu ri mil khan hla thu pawh an phuah niin a lang. Kan dar hla te kan en chuan hla thu a hoin, awmzia a nei tam lem lo a. Tin, kan la changkang lo hle tih pawh a lang tel thei ang chu. Entirnan:

Tuk boh bih, tuk boh boh,
Tuk tuk boh boh, tuk tuk boh.

tih ang te hi, dar ri mila thu phuah a nih a rinawm. R.L Thanmawia chuan, “A hla thu leh thupui lamin kori a tu lo va, a thl<kin a keng zawk a ni” (History 27) tiin dar hla nih phung chu a sawi. A chunga kan sawi tawh angin, B.Lalthangliana chuan,“A thu awmzia a\ang hi chuan an la mawl hle tih a lang” (Mizo 10) tiin a sawi bawk.

Khi tiang khi a nih avangin, dar hla hi kan hla hmasa leh hla upa pawl ni ngeiin a lang. Dar hla lar deuh kan neih chu: Liandote unau, Chawngvungi man tam e, Ngunte \hi, Chhimbu leh peng peng, Kinga lu thle lekah tih leh a dangte an ni. Kan hla upa pawl a nih rualin, kan thlang tlaknaah pawh kan phuah belh zel ni ngeiin a lang.

2.3. Nauawih Hla
Nauawih hla lamin ilo en zui leh ila. Mizote chu naupuaa, awi mu \hin kan ni a. Nuin a nau awih chu a mut vat theih nan, hla eng eng emaw, hla thu awmsa pawh ni lem lo te a sa kual a sa kual \hin a. Chung an hla sak \henkhatte chu an inhlanchhawng ve zela, kan rochun hla upa pawl an ni ta a ni. He hla hi tlar hnih zai kan tih kha a ni a, nauawih hla bakah hian, Nau lawm hla, Pawnto hla, Pipu uai hla te hi naupang hla tiin funkhawm ta ila, hla dang lak ata thleidan nan hriat a nuam awm e. Naupang hla ni mahse, a phuahtu chu naupang an ni chuang lo a. Nauawih hla te chu nau pawtu puitling phuah leh sak \hin a ni. Heng hlate hi tlar hnih zai hmanga phuah vek an ni a, r<n kuam awm lai vela phuah \an ni ngeiin a lang:

Ruahpui sur bum bumin van rial a ko ve,
Ka nauvi kal nan e, R<n tui lian e.

2.4. Hlado leh Bawh Hla
  Hlado leh bawh hla lam hi in sawi zau leh ila. He hla pahnih pawh hi kan hla upa pawl tak, tlar hnih zai a ni a. A lo chhuah dan tur hi rinthuin han chhuidawn lawk ila. Kan pi leh pute khan ran vulh ve mahse, intodelhna khawpin, ran an ngah a rinawm loh a. Sa hi mihring hian chak nan leh hrisel nana kan mamawh pakhat a ni a. Tin, an thlai ei chhetute a lo ni a, an tihlum ta \hin a. Chung an ramsa tih hlumte avang chuan hlado hi a lo chhuak ta a nih a rinawm.

Fei, thang leh hmanraw hriam hmanga sa an tih hlum bakah. An lo changkang ve zela, silaite an lo neih ve takah chuan sa leh doral kara leng pi pute khan, sa an kah ni leh ral lu an lak ni chuan hlado leh bawh hla hi an chham \hin a ni. Hlado hi silai an neih hnua chhuak a nih ring an awm deuh a, a chhan chu thuziak kan hmuh hoah hian sa an kahin an chham \hin tih a nih avangin. Silai an neih hma paw’n an nei hman thei tho bawk a, an neih hun hi chiang taka sawi erawh kan chanchin hlui(history) ziaka dah\hatna kan neih har avangin hriat a har hle. Silai neih hnua chhuak chauh a nih chuan hlado kan neih hun hi a tlai leh viau dawn thung a, chuvangin silai kan neih hnua chhuak chauhah chuan pawm a har deuh.

“A tir lamah chuan Hlado leh Bawh hla hi an nei hrang lo. Tun thlengin Halkha leh Lai (Pawi) lam chuan hlado leh Bawh hla hi an la nei hrang lo” (Thanmawia 73).

Lai (Pawi) lam chuan sa lu lawmnaah leh sa lu aih nikhuaa sak chi hla ‘Mangsung’ hla an nei a, a chhama chham chi ‘Vaw hla’ an nei bawk a, mi malin an theih ang tawka ringa au chhuahpui \hin avangin ‘Vaw hla’ an vuah a ni mai thei. Thlantlang khaw chhuakte ho chuan ‘Vua hla’ tiin an lam ri a, Lusei ho chuan ‘Vawr hla’ an ti thung a. Hei hi Hlado kan tih tak hi ni berin a lang (Lalthangliana Mizo Folk 41)

Hlado hi sa chungah an chham a, bawh hla hi mihring, ral an thah chungah an chham \hin a ni. Hlado hi sahr^ng leh sa lian an kah \umin an chham a, chung sate chu Savawm, Sazuk, Saza, Sakhi, Sakhi hnuai lam hi chuan hlado an nei ve lo a ni. “Hlado hi a pian belh zel a, hriat sen pawh a ni lo. Bawh hla erawh chu a pian belh tawh lo va, chhiar tham lek a ni” (Thanmawia 73). Heng kan rochun hla pahnihte hi tlar hnih zai an nih rualin, Thantlang leh run kuama pi pute khawsak laia chhuak a nih a vangin, kan rochun hla hmasa lama dah hi a remchang a ni.

2.5. Salu Lam Zai
B. Lalthangliana chuan salu lam zai hi hlado leh bawh hla kan neih hnua chhuak a nih a ring a.

A hla thu awmzia, \awngkam inchheh khawm dan leh R<n kam vela an khawsak laia chhuak niin a lang. Salu lam zaiah hian, sa lu lam hlapui, sa khal hla leh sa lu lam hla phei te a awm a. A huhovin an sa \hin. Sa lu lam zai an sak dawn hian, hla hruaitu chuan a \anna leh zai hma hruaitu ang deuhin:

E za e, e za e, e za, e za,
Aw za e, aw za e, aw za, aw za.

A han ti phawt a. A awmzia chu, ‘E’ kan tih leh titlang dial dial ila, ‘aw’ kan tih leh titlang dial dial ila, lungrual takin i zai ang u, tihna a ni” (Lalthangliana 18).

R.L Thanmawia chuan, sa lu lam zai hi chi hrang panga awm ve thungin a sawi a. Chungte chu:
Sa lam hlapui, Sa lam phei, Sa khal zai, Lianlunga zai leh Sa lam hla \hu tihte a ni. He hla bu hi a thu a hl^wm khat a, thil chi hrang hrang phuahna a ni ve lo va. Pasal\ha chawimawina, sa k^p thei nih duh thu leh ramsa enkawltu hnena sa kah theih dilna leh an hlawhtlin chungchnaga an chhungte thi tawh an ngaihna hlate a ni tlangpui (History 35).

Sa lu lam zai hi, Brig.Ngurliana phei chuan Kabaw phai kuam kalsana Th^n tlang lawn \an tirh vel lai AD 1350-1450 inkara an hla niin a ring (Thanmawia 35). Sa lu lam zai hi tlar hnih hla bu ring thoa phuah a nih vangin leh a chhuah hun hi, kan hun \hen inkara a tlak avangin, a thlei dan nan hemi huang chhunga dah hi a rem >m >m a ni.

Tin, sa lu lam hla kan hmuh pakhat a\angin, kan pi leh pute kha an la changkang vak lo a ni tih kan hre thei a. Hmanraw hriam pawh mi nawlpuiin an la hmang pha lo tih a hriat a, an thlang rawn tlakna kawng Than tlang vela rethei bakberha an khawsak lai a nih ngei a rinawm, chu an sa lu lam zai chu:

Khisa tuk chhuak chhumpui zing hnuaiah
A ki riau riau, riang hlo thlawh nan a \ha e

3. Kum AD 1450-AD 1700 inkara Kan Rochun Hla Chhuakte
He hun inkara hla chhuakte hi ‘Lentlang awm lai hlate’ a ni a, ‘R<n leh |iau inkara an khawsak ho laia rochun hla chhuakte’ tiin a sawi theih bawk ang.

Hetih hun lai hian Bawh hla leh Hlado te, Salu lam zai te, Dar hla leh Nau awih hlate pawh an phuah belh zel bakah hla bu thar a chhuak nual a, chung hla bu tharho chu tlar thum zai a ni deuh zel. Lentlang awm lai hla chhuak tharte chu – Thiam hla chi hrang hrang, Chawngchen zai hrang hrangte leh Chai hla hrang hrangte hi a ni tlangpui (Thanmawia 27). 

R<n leh |iau inkara pi pute an chenlai hian sakhua an nei \an niin a lang a. Hrang\hiauva chuan,“R<n lui rawn kan thlak hma hi chuan sakhua an neih thu titi leh thawnthuah takngial pawh sawi tur a awm lo” (Mizo Chanchin 21) tiin a sawi. Hetianga sakhaw kawngkal fel tak an rawn neih takah chuan thiam hla chi hrang hrang chu sakhaw biak nan an phuah thar ve ta a ni. Thiam hla hi pahnih ‘Thiam hla puithiamte chauh chham chi leh d^wi hla, d^withiamte chham chi a awm a’, thiam hla a nih angin, mi nawlpuiin an thiam ve lo a. A thiam chhunte chuan an roh hle.

3.1.  Thiam Hla
Thiam hla chhamtu puithiam chi hnih a awm a, pakhat chu Sadawtin a chham \hin leh pakhat chu bawlpuin a chham \hin te an ni. Sadawt chuan a thiam hla chu, ‘Fano dawi, Kawngpui siam, Dawino chhui, Sedawi chhun leh sakhaw thil dang reng renga sa leh khua an biaknaah a chham \hin a. Bawlpu chuan ‘natna chungchang inthawina emaw, ramhuai tlawnna atana inthawina chi hrang hrang emawa serh leh s^ng an tihnaah’ an thiam hla chu an chham ve thung \hin. Bawlpu chham \hin thiam hla hi tam pawh a tam fe zawk a ni.

Sial an chhun dawnin Sadawtin se chhuntute chhung zawng zawng thla a malin a hualsak a, damrei nan hetiang hian a hualsak a:

Hual ang aw, hual ang aw,
(Lawma) thla hual ang aw,
(Dara) thla hual ang aw. . .
Hai tarin thla hual ang aw. . .
Pi Biakin lo chhang ang che,
Pu Biakin lo chhang ang che. . .
E. . . ka chham thelh lo chhang ang che.
tiin. Tin, thiamhlaah hian natna chi hrang hrnag thawina hla te pawh a awm leh a ni.

3.2 Dawi Hla:
Dawi hla a nih angin, dawi hla thiam leh dawi hla chham \hintute chu dawithiamte an ni. R<n chhak lamah khan dawi lam hi pi pute khan an la thiam lo a nih hmel a. R<n leh |iau inkara an chen tak hnu hian an zingah dawithiam an awm ta tih a hriat theihna chu dawi hla an neih a\ang hian a lang chiang awm e. “Dawithiam an tlem ang bawkin dawi hla thiam pawh an tlem a. Puithiamte aimahin dawithiamte hian an dawi hlate hi an roh a, tumah an hrilh duh ngai lo. An hrilh ber pawhin ro hlu tham takin an leitir \hin. An d^wi hlate hi hmar \awng a ni hlawm a” (Thanmawia 32).

Dawi hlaah te hian Hmar \awng a tam deuh avangin Hmar hnam a\anga chhuak anga sawi a ni \hin. Hla pahnih khat han tarlang ila: Dawithiam Luchuaithanga’n Levangpa a dawina hla (Lalthangliana Mizo Folk 33):

Ka dawi lung in thanni nei,
Serkha ratu ah,
Do la Baw thing thle ker ri,
Awh ka duh hlung e;
Sakawl kei in rawnghohpui te,
Awh ka di lung e

Dawi hla hi an roh rualin an inhlanchhawn dawn paw’n an fimkhur hle a. Zairema chuan dawithiamin dawi hla midang a hlan chhawn dawn chuan, inhmachhawn zawnga dawi hla an inhrilh chuan an indawi thei a, chuvangin inhnungchhawn zawngin an inhlan chhawng \hin tiin a sawi. Dawi hla dawithiam te tihlutu a nih avangin, midang han hrilh ve pawh kha a rem dawn lo tih a lang reng mai a, chuvangin dawi hla hi tam tak sawi tur pawh a awm lo a ni. Lalruanga leh Hrangsaipuia indawina hla kha mi nawlpui hriat theih dawi hla chu a ni deuh mai awm e? Thiam hla leh Dawi hla te hi a chhama chham chi hla an ni.

3.3 Chawngchen Zai Chi Hrangte
R<n leh |iau inkara pi pute an chen hnu chuan sakhaw kawngkal fel tak an lo nei ta a. An sakhaw kangkalah chuan thih hnu piah lama hmun nuam zawk chan theih nan an dam laiin tih tur pahnih an nei a. Chungte chu “in lam leh ram lama thangchhuah” a ni. In lama thangchhuah tur chuan neihnun a ngaia, mi nazawngin an ti thei ngai lo. Ram lama thangchhuah tur thung erawh chuan sahr^ng kah kim a ngai thung a, hei pawh hi pasal\ha na zawngin an ti thei chuang lo a ni. “In lama thangchhuah tura rahbi hmasa ber chu Chawnfang a ni a, Chawng tih te, Chawngchen tih tein an sawi bawk \hin. A ur lawk ni leh a \iak ni nen chaun ni ruk lai a awh \hin” (Thanmawia 135).

Chawngchen zai lo chhuahna hmun chu, Zotlang(Khawrua) te, Hrangchal(Tlau chi khur) te, Sumpui leh Darzawl(Falam dai) te, Chawngthu te, Seipui te leh Lawi tlang khaw vel te, Tlangkhua(Tlangkhua hi hmun thum a awm a, Run lui leh Lentlang inkarah pakhat, Lentlang leh |iau inkarah pahnih a ni a, Chawngchen zai lo chhuahna chu R<n lui leh Lentlang inkara mi hi a ni awm e) te, Tuilum te, Dawn khua te (Chin Hills-a mi) te an ni a. A chhuahna khaw hming hi Chawngchen zai hrang hrang hian hmingah a pu zel nghe nghe (Lalthangliana 19).

Chawngchennaah an hla sak \hinte chu ‘Chawngchen zai’ a ni a, Chawngchen zai lar
zual deuhte chu:
(1) Hla tluang: Hla tluang hi Chawngchen nikhuaa an sak tlanglawn berte a ni (Thanmawia 138). Chawngchen zai hla tluang lar deuh chu:

Kan laichhuatah pal ang in tlar e,
In lungduh buan ang in pawm emaw?

tiin, chawngnu leh chawngpa te chuan an in chawngchen lawma \hu \hup te chu an han zawt a, nula leh tlangvalte chuan ti hian an lo chhang ve leh a:
 
A pawm kan awm, a pawm lo kan awm,
Pawm lova te kan va riang em ve.

(2) Zai lam hlapui: Zai lam hlapui hi Chawng tawh leh Chawng mekte inah chauh lo chuan an sa ngai zen zen lo (139).

Ngaihin min au ve,
A thang viai e, thinlai a nghawr dim e,
Ngaihin min au ve,

Ngaihlohi au chu,
A thang thiam lo mualpui a khum e,
Ngailohi au chu.

(3) Tlangkhaw zai: Thlang an tlak hma, |hangura hova Tlangkhuaa an awm laia hla chhuak a nih avangin Tlangkaw zai tih a ni (147). Tlangkhaw zai lar tak pakhat chu:

Tlangkhuaah nghosai a kual an ti,
Luailungah kirin ka ring lo ve.

(4) Tlangphei zai: |iau chhak lama chhuak dang leh chu Tlang phei zai a ni a, Lentlang tlak lam panga Tlangzawl khua Hauhnarho awm laia chhuak niin an sawi (148). Tlangphei zai hi nula leh tlangval inlemna lam hla a ni:

Tlangphei lamah feh t^ng e Lalkuali u,
Ka lungdi ka tawng lo ve, khua tlai ing e,

(5) Lumtui zai(Hla lungleng an ti bawk): Lumtui zai hi Chawngchen zai chhuak hmasa pawl a ni a, Lentlang a khaw pakhat Tuilum khuaa Chuaungo-ho an awm lai a\anga he zai hi chhuak a nih avangin Lumtui zai tih a ni (150).

Lumtui \ha phei \uah khuang kan lakna,
Chalvawm chhaina dai a thim reng e,

(6) Nilen zai: Nilen zai hi zai chhuak hnuhnng pawl a nia, thlang tlak hnua chhuak a ni. Nula leh tlangval inl>mna hla thu mawi tak tak a ni hlawm. Palian lal Pu Buara Dungtlanga a lal laiin a lar hle (153). Nilen zai lar tak pakhat chu:

Ka vaua huivate, i hram lai bang la,
Kei pawh \hadangi ngaiin kan \ah ni a tam e.
Ka lung di nuam che maw, thangvanah kai ila,
Si-arah \o za ila, khua zain sel rawh se.

(7) Khawhar zai

(8) Dawn zai: Dawn zai hi Chawngchen zai pakhat a ni bawk a, Mizoram chhim lamah Dawn khua leh Dawn zaia khaw lo lang Pangzawl khua a awm a; mahse Lengtlanga an awm laia khaw hmingte a ni a, ngaih fin tur a ni lo. A hla pawh hi Chawngchen zai hmasa pawl a ni. Dawn zai lo chhuah dan nia an sawi chu Pangzawl khuaa Ngunkuala hian Dawn khaw nula nupui atan a han h>l a, man leh m<al tur engmah a keng si lo a, nula nu leh pate hnenah chuan nupui atan a nei ngei dawn a ni tih intiam nan, puan dum phaha mutpui a dil a, a neih loh chuan sial chawi a tiama, a nei leh ta si loa, sial a chawi ta a. Heta \ang hian inhual lawkna pakhat ‘dawn puan phah’ a lo chhuak ta niin an sawi (158).
A khu khua khu Pangzawl khua khu
Pangzawl khua khu Ngunkual lenna
Kan neih cher thil e, lawi ang thang lovin,
Ngunkual lawi ang lo thang n^ e.
(9) Bellung zai: Bellung zai pawh hi Chawngchen zai chi khat a ni a. Lentlanga Bellung khua a mite hla a ni. Hla upa tak a ni a, Bellung khua ch^wina leh inl>mna hla a ni (159).
Ka bellung khua lam ang dem lo u,
A pheiphung leh tluang chhui dun i.

(10) Buangkhaw zai: Thlang tlak tirh lamah Farkawn rama Lamsial hmunah hian Buang  hnam leh Lamsial hnamte an cheng za a, chu khua chu Buang hnam ho hmun a nih avangin Buangkhua tia sawi a ni ve tho va. Chu khua a\naga zai thar lo chhuak chu Buangkhaw zai an ti ta ni (160).

Lamsial pui mah \anglaiah an chhiah,
Lungdi \ang laiah chhiah har n^ e.

(11) Khawvar hla: Khawvar hla tih tak mai hi pa pakhat, Tawia’n ar vennaa a sak \hin a ni a, chu chu khawvar lamah sak a hlawh phian ni tur a ni, khawvar hla an ti ta ni ngeiin a lang. (161)
Ar aw khuang \hiau khuang \hiau
‘Tlai aw var t^ng’ a ti e
‘Tlai aw var t^ng var ^ng’ a ti
K^wlah tur ni a chhuak a e.

(12) Dar\hiangi leh Chertuala zai: A hla hi an in\hen hlima Dar\hiangi lunglengin a phuahte, a unaute’n an thlemna hla leh Chertuala phuahte niin a lang (163).

Chhungah chul i, pawnah chul i,
Fapa lian chulin ka mawi lo ve.

(13) Mitthi hrah zai: Mitthi hrah zai chi Chawngchennaa an sak ve \hin pakhat a ni a, sak lar pawl erawh a ni lem lo (164).

Hring leh fam karah dai tui maw luang?
Lak lei sang kan dawh hring leh fam karah.

(14) Hla \hu
Chawngi chhung inah,
Zu lovin Vuaia ka lam ngai lo,
Chawng in chhung inah

(15) Hla lungleng te an ni.
Tlai ni tla chiai e, chhuihthang ka kalna,
Siali lengin ka khua min thlen u.

3.4. Chai Hla
Chawngchen zai ang thoin chai hla hi hla chhuak hmasa leh hla upa pawl a ni a. |iau chhak lama an awmlaia hla chhuak a nih rualin chai hla tam zawk chu |iau kan hnua chhuak niin a lang. B.Lalthangliana chuan, “|iau kan hmaa Chai hla chhuak langsar deuhte chu pahnih chauh niin a lang” tiin a sawi a. Chungte |iau kan hma Chai hlate chu: Lalvunga zai leh Dar\hiangi zaite an ni.

Chai hla leh chapchar kut hi a inzawm tlata, an sak hun ber pawh chapchar kutah a ni. Chai hla tam tak a awm a, a tam ber Mizo nawlpuiin |iau kan k^n hnu AD 1700 hnu lama chhuakte an ni. Chai hla hi a tamin hriat kim sen chi pawh a nih hmel loh a, Mizo history nena inkungkaih leh chhui nana remchang ho chai hla chauh kan tarlang ang.

Mizo pi pute hla bu sawina \awngkam chu ‘zai’ tih a ni a; mahse Chai leh zai sawi zawm hi a rik danah a rem lo deuha an hriat vang nge ni a, zai ti lovin hla tiin an sawi \hin ni. Chai hla chu Mizo hla upa pawl tak a ni a, a chhuah kum tak hriat theih ni lo mah se Lentlanga Suaipui leh Saihmun vela an awm lai chuan an chai tawh tih upa titi a\angin a hriat theih. Suaipui khuaa Chapchar k<t an hmang an chai mup mup lai ralin an r<n thut a, an \eh ta ur ur mai a ni tiin an sawi \hin a, hetih lai hun hi kum AD 1600 hma lam deuh a nih a rinawm (167).

Chai hla hrang hrang lar zual deuhte chu:

(1) Thailungi Zai : “Thailungi zai hi Mizo hla upa pawl tak a ni a, chai hla hriat theih zinga
upa ber niin a lang a, kum 1550-1600 vela chhuak a nih a rinawm. Thailungi thawnthua inghat hla a ni a, chai nana an hman ve \hin avangin, Chai hla zinga chhiar ve a ni” (Thanmawia 167). Thailungi leh a nu inchhanna chia hla pakhat chu:

1. Thailung i, Thailungi,
 I tiangthirte lo ngh^k la,
 I hlantaite lo ngh^k la

2. Chhaktiang khi chen ka thlen chuan,
Tiangthir a \ha bo ngai lo,
Hl^ntai a \ha bo ngai lo.

(2)  Lalvunga Zai: “Lalvunga zai hi chai hla hriat theih chinah chuan a upa pawl a ni a,    Lentlang awm lai kum 1650 vela chhuak a nih a rinawm” (174). “Lalvunga chuan Farzawl, Chin hills-a a awm laiin “Nilen zai”-in hla an phuah ve ta a, a hming hmasa chu lanin “Lalvunga zai” an lo ti ta zawk a ni” (Lalthangliana 25). Lalvunga zai hi a tam lo va, Lianpuia leh a unauten dichim taka Lalvunga tlawm tak dan an phuah elna hla a ni ber a, chai hla sak tlanglawn tak a ni. Lalvunga zai lar >m >m, vawiin thlenga chai nikhuaa, kan la sak ziah chu:

Lalvungan ka lian a ti Farzawl a luah,
A luah sual e changsial sawmthum an la e.

(3) Dar\hiangi Zai: Farzawla an khawsak lai vek hian Dar\hiangi pawh a cheng ve a, Chertuala nen inneiin, fa an nei thei lo va, an fa awt chu an in\henin an inhruai leh \hin a. Mahse, fa an nei thei chuang lo a. Lianpuia khawsa Dar\hiangi nu\a te chuan in\hen an rawt leh ta a. Nupa induh tak, inhmangaih tak anni si, an in\hen tur chu Dar\hiangi chuan hlaah a ch^wi ta a. Tichuan Dar\hiangi zai hi a lo piang ta a ni.

Lo tho rawh e ka u Dar\hiangi,
Zu ruiin chham ang i zal le?

Zu riin chham ang ka zal lova,
Chera ngaih chham ang zalpui ing e.

A chunga kan sawi hla pathumte khi |iau kan hmaa Chai hla chhuakte niin a lang a. Mahse a remchan zawk nan Chai hla kan sawi lai hian |iau kan hnu AD 1700 hnu lama Chai hla chhuakte pawh he mi huangah hian kan sawi zawm thla zel dawn a ni.

(4) Mangkhaia Zai: “Mangkhaia zai hi chai hla hmingthang tak pakhat a ni a. Kun 1650 vela chhuak a nih a rinawm. Mangkhaia hi Ralte lal hmingthang Mangthawma, Champhai lal fapa a ni” (Thanmawia 171).
“Mangkhaia sala a tan laia a lunglengin hla a phuah te, nulain an phuahna te leh Bualte hovin diriam taka Mangkhaia lu sahlama an khai chungchang hlaa an phuahte ch Mangkhaia zai tih a ni ta a ni”(172)

Ka nu’n Tuichhin lam zawl a phiat a,
Keiin Dara runin ka phiat e.

(5) Lallula Zai: Lallula hi Rohnaa fapa niin, Zopuiah a in dang a. Pa huaisen leh rorum tak nimahse ar khuang leh rimawi lam  a ngaina hle a. Mizo lal zinga hla phuah thiam hmingthang ni ta a ni. A khaw Zopui a chawina hla te chu ‘Lallula Zopui zai’ tih a ni a. Thanchhuma leh Phunthangate a diriam leh elsenna hla chu ‘Lallula thlanr^wn r^wt hla’ an ti a, ‘Phunthanga zai’ an ti bawk. Thlanrawn ho a rawt hnu khan an rawn erlet leh kha hlauin, an khua Zopui chu an \eh ta a. Darlung hmun thlengin, an khua a chawina hlate chu ‘Darlung zai’ tih a ni.

(i) Lallula zopui zai:
Zopui e, kan khaw dung a sei tak a,
A laiah Liandang a tual l>ng e,
A laiah Liandang a tual l>ng e.

(ii) Lallula Thlanrawn rawt hla/Phunthanga zai:
Thlanrawn Thanchhum lian e,
Zokhuah <m ang \hu e,
Darkhuang liana aw e.

(iii) Lalula Darlung zai:
Ka vahna lal ram a sei lua e,
Tlawnglui ralah a ng<r lal leh i,
Tlawnglui ralah a ng<r lal leh i

(6) Lera Zai: “Lera hi |iau kan thla hmasatu a ni a. Hmar ho hruaitu pawimawh tak, pasal\ha hmingthang a ni. . . . Lera zai hlate hi ama phuah ni lovin, mi dangin an uina leh an s<nna hla a ni ber” (186).

Lera thlafam nau ang kan \ap e,
Lentupui maw thleh puana kan zar.

(7) Neihlaia Zai:
Neihlaia zai hi Chai hla chhuak hnuhnung pawl a ni. Zawngte hnam lal a ni. A zawlaidi a farnuin a kai palh avangin, an inngaiin, Neihlaia fa hial a pai ta a. A farnu Zawlm^ngin a zawlaidi a kai a\angin lunglengin a v^n a v^n mai a, hla a phuah ta chiama, chungte chu ‘Neihlaia zai’ tih a ni ta. A hla \henkhat hi chu mi dangin thil dang atan he hla bu hmanga an phuah a ni Kum 1790-1800 inkar vela chhuak niin, Lera zaite nen inrual khat a ni (190).

Neihlaia’n tuikhur a hiat,
A fim hmasa berhvaten fiam nan nei e.

(8) Saivate Zai : “Chai hla chi khat a ni a, hla da ng angin a lar vak lo. Hla thluk hran pawh nei vak lovin Lera zai thl<k hr<la sak ve mai a ni a, chuvangin \henkhat chuan Lera zai zingah hian an telh ve mai \hin” (191).

Chhimah chun thang e, hmarah Saivate,
In man tam leiah sial sawm in ngen e.

(9) Chhim Zai:

He zai hi chhim lam a\anga rawn chhuak a nih avangin Chhim zai tih hming hi a pu a ni. He hla hi Mual\huam hnam run hla tiin an sawi bawk \hin. Pasal\ha Chawngbawla pa Lalhnunate Kaihzawl khuaa an awm lai, kum 1880 hnu lam deuh khan khawthlang lama Mual\huam awmho an zu r<n chiam a, chumi \uma an ral thah leh an sal man an phuahna a ni (192).

Chhimtiang kan vangkhua sang lai rih e,
Lalhnunpuian Mual\huam ral a kai.

(10) Seprawtui Hla: Seprawtui hla hi tlai khawhnua chaina atana khawi maw lai laia an hman a ni a, Chai hla zinga telh lem lo pawh an awm (193).

I hmel ka di, i hmel aw ka di,
Mual i liamah kawlngo kan \ap.

(11) Inhnawhna: “Kan pi pute khan an han chai nikhua khan a tawpah an sarual \in tawp lo va, b^nna hlate an lo nei ve a, chu chu ‘Inhnawhna’ tiin an vuah ve thlap a ni. He hla an sak zawh hi chuan an \iak \hin” (194).

Ral awm e, Khuang phaizawlah ral awm e,
Zam zo ve, a khua zawng zawng zam zo ve.

3.4 Pi Hmuaki Zai
Hmeichhe hming chawia zai hi, |iau k^n hma hian awm tawh mahse, a hming putute hi mimal anga hla phuah thiam nia hriat an ni lem lo a. Pi Hmuaki hi hla phuah thiam hming hmerh kan hriat hmasak ber a ni tiin a sawi theih ang. “Chutih rualin Pi Hmuaki hi a hranpa liau liaua ‘zai’ hran chher leh dinchhuaktu a ni lo” (Lalthangliana 23). Pi Hmuaki hian Chawngchen zai hla awm sa, ‘Lumtui zai’ kha a phuah belh a, a hnu deuhah ‘Ngente zai’ in a phuah leh a. ‘Ngente zai’ tilartu ber chu Pi Hmuaki a ni tiin Hrang\hiauva chuan a sawi. A hla phuahte hi ‘Tlar hnih zai’ zinga mi tho kha an ni a, Ngente zai tih aiin Pi Hmuaki zai tih chu mite hriat dan zawk a lo ni ta.
Ka ngente khua khaw nun nuama kha,
Thla ki fam hma’n ki nghilh rua lo ve.

Lam a tam e, bel lian pal ang \hu,
Huang zawl laiah changsial an ngir zo ve.

Thing tlu ruma zawl sial a chhuah leh,
So bal ka chhum thla tui ang nghak rawh.
 
4. Kum AD 1700-1900 inkara Rochun Hla Chhuakte
Kan chanchin hlui (History) ziaktuten kan chanchin hlui an ziah dan hi an inang lo hlawm a. Kum AD 1700 hi chuan thlang tla hnuhnungte paw’n |iau hi kan k^n thla vek tawh niin a lang a. Tuna rochun hla kan sawi turte pawh hi “|iau k^n hnua hla chhuakte” ti pawhin a sawi theih tho awm e. |iau an k^n thlak hnu hian sakhaw kawngkal pawh kan nei fel lehzual tawh a, kawng hrang hrnagah kan changkang ve ta hla bawk a, |iau chhak lama kan awm lai aiin thu leh hla pawh a chhuak hnem ta zawk a. Chai hlate pawh |iau chhak lam khawsak lai aiin a chhuak hnem zawk a ni. Tin, mimal hming chawi hlate a lo chhuak \an ta bawk a, hmeichhe hla phuah thiam an lo lang \an a. Hmeichhe hming chawi hla lar tak tak pawh a rawn chhuak ta a ni.   

Hun hmasa lama hla bu awm tawh sa hmangin hla an phuah belh zel a, chu b^kah chuan hla bu thar tam tak a lo chhuak ta a. Heng zinga a tam ber chu mimal hming chawi hla a ni hlawm a, chungte chu. . .(Thanmawia Mizo 26).

4.1 Lianchhiari Zai: Lianchhiari hi Dungtlang lal fanu a ni a. Apa chu Vanhnuaithanga, Thangluah hnam a ni a. “An hun lai hi AD 1780 vel a ni” tiin Hrang\hiauva chuan a sawi. Thawnthua kan hmuh angin Lianchhiari leh Chawngfianga chu an ingaizawngin, an inhmangaih >m >m a, mahse an innnei thei ta si lo a. An inkar thu avangin hla a phuah ta zel ti ila kan sawi sual awm lo e. A harsatna avangin hla a phuaha, a hla chang bithliah dan leh a hla thu kal hmang pawhin awmzia a nei hle.

Lianchhiari te lo vah baka b<ng lianpui mai zar Chawngfianga’n a thlak \uma Lianchhiari hla phuah chu a hla phuah hmasa ber niin a lang:

Kan ram lovah B<ngpui a \huam luai e,
Hming\ha Chawngfianga chuan;
Thlangva la zir na ngai e,

tiin. Tin, a pa khuangcahwi dawn lai vela Chawngfianga nen an khawsak dan chuan titia ti tam hle mai a, a pa khuangchawi tur aiin min an sawi nasa ta hial zawk a:

Kan va tih luatah,
Lengi’n ka zir sual e!
Ka pa, Vanhnuaithang tur,
A than ni bang kir e.
tiin, he hla phei hi chu Lianchhiari zaiah a lar ber hial awm e.

4.2 Darmani Zai: Darmani hi hla phuah thiam nia hriat a ni lo a. Tlanlau hnam a ni a, hmel\haa sawi tur ni lo mahse, hmaifang \ha, mitmeng mawi leh sambu \ha tak nei nia sawi a ni. “Darmani zai hi Thl^ntlang tlangval \hival zuara sumdawng v^k vel Thlanchhinga tih chhuah an ti a ni”(Thanmawia 230). Thlanchhinga chuan Darmani chu a vawikhat hmuhna a\ang khan a ngaizawng nghal >m >m mai kha a ni a. “Darmani a ngaihzawn av^nga Thlanchhinga hla phuahte leh a thl<k anga miin an lo phuah belhnate chu tun thlengin ‘Darmani zai’ tih a ni ta” (Hrang\hiauva 202).

Darmani Thlanchhinga’n a hmuh tirh, zan lama rim tura a lengzui thei si lo, Darmani zunun  a phuar vel laia a hla phuah chu:

1. Darmani r<n kan tlawn lai tui z^n hi
Kan tlawn thiam lo, k^wlr^wn,
Sim thlipi hr^ng dah ngai e.

2. Darmani zai kan sim lai tui z^n chu,
Kan sim thiam lo, k^wlr^wn,
Sim thlipi hr^ng dah ngai e.

4.3 Aikhiangi Zai: Aikhiangi hi Chhangte nula a ni a. Palian lal Sibuta khuaa awm nia sawi a nih laiin, Palian lal Huliana khua Phulpuia khawsa nia sawi a awm bawk a. Nula hmel\ha tawk tak, pianhmang mawi leh fing tak nia sawi a ni. Tachhip khaw tlangval hoten a ngaihzawng hriat tuma an hla phuah “Aikhiangi an zawhna leh a lo chh^nna hla chu ‘Aikhiangi hla’ an ti ta a. An phuah belh z>l a, ‘Aikhiangi zai’ an ti hlen ta a ni” (161).

Aikhiangi hla \henkhatte hi chai nan hman ve \hin a nia, a hla zawng zawng erawh chai nan hman a ni lo. Chai hla chhuak hnuhnung ber pawl a ni a, 1830 vela chhuak nia rin a  ni (Thanmawia 234).

A hla phuah a\ang a a lan dan chuan Aikhiangi hi Tachhipa khawsa zawk niin a lang a. A hla thu lama Dawn ruam kawn tih lo lang hi Lunglei bul Dawn khua sawina ni lovin, Sateek hmar lama k^wn sawina a ni:

Dawn ruam kawnah zan sial ang a riak,
Thlafamin lawi ang a thang ta e, (5-6)

Lalsibuta lung chhovah e,
Ka luaithli chu khuang ruahpui lo ang (9-10).

4.4 Laltheri Zai: Laltheri hi Sailo nula niin a hming tak chu Lalchawngpuii a ni. Sailo lal
hmingthang Lalsavunga fanu a ni. Sailo lal nula nimahse hnamchawm tlangval Chalthang chu a ngaizawngin, a duh ta em em mai si. Lal chi leh hnamchhawm an han inngaizawng ta chu a unaute leh mi\ha tlangvalte chuan tlawmah an la ta >m >m mai a. Hnamchawm tlangval hmel\ha Chalthanga chu an thah sak ta nghe nghe a ni. Mahse, Chalthanga fa a lo pai hman tawh si a, a fapa lah chu rei loteah a thi leh ta mai si. A hringnuna harsatna nasa tak a tawrh leh a lunglenna chuan hla a phuah tir ta a ni.

Laltheri hi hmangaihna kawnga harsatna leh buaina a tawh hma hian hla phuah thiam nia hriat a ni lem lo. A manganna leh lunglenna te chu a a rilru a\angin a rawn far chhuak ta a ni a, Chalthanga an thah avanga hla a chhungte a den zuina chu:

Bawm zo ral mah dar ang chhai ngam lo,
B>l< kungah ka di Chalthanga, chawngsai ang sat e. (7-8)

tiin. Tin, heng a hla phuahte avang hian Laltheri hi Sailo leh Hnamchawm inkar zau em em pawt zimtu, Sailo bangpui \hiattu tia sawi \hin a ni bawk a.

Lalchawngpuii lunglen leh khawharna hla a phuah tir te, a thinrim lungpuamin a nu leh pa a \ah hauhna hlate chu ‘Hlingvawm Zai’ an tih tak mai lo chhuahna bul chu a ni ta a ni. Laltheri hla phuah hun chhung hi a rei lo va, 1840-1845 chhung vel a ni thei ang (241).

4.5 Thanghniangi Zai: Chhim leh hmar indo avanga inhmangaih >m >m in\hen ta Thanghniangi leh Chalkungate inkar thu avanga he zai hi lo piang a ni. Hmar lam Vuta thlah ten Halkha Pawiho thurualpuiin kum 1850 vel khan Khawnglung an run a. Thanghniangi chu pawi hovin manin, |iau ralah an hruai ta daih a. Chalkunga’n a han zawn chhuah leh \uma an inlem tawnna hla chu Thanghniangi zai tih a ni ta a ni. |iau rala an inzawn hmuh \uma, an hla inchhang chu:
Mi tuk ram hmui thing ka vuan e,
Ka lungdi khan min la ngai ve maw? (5-6)

Ka la ngai che, ka la hawi ve che,
Ka rawn zawng che mi tukram lovah. (7-8)

4.6 Lalchhungi Zai: Pawih tlangval Zakhuma nen an inhmel duh hle mai a, an inrem mai hlei thei si lo va, a hlate pawh hi Zakhuma nen an lungleng an inphuah tawnna a ni hlawm a. Lalchhungi zai hi kum 1850 vela chhuak a ni. “Hla phuah thiam mai bakah a zai pawh a thiam >m >m a, a aw pawhin ngaihno a bei hle a ni, an ti. Saikuti nen hun khata mi an ni a, a hla thu a\ang hian khawiah emaw chuan an intawng ngeiin a rinawm” (257).

Saikuti ngai lo insawi Lalchhungpuii’n
Thliah hnu ch^wl ang ka zui chul hnu,
Chhun ni a lenpui.

4.7 Chhingpuii Zai: Chhingpuii hi Mizo zinga hmel \ha hmingthang a ni a. Kaptluanga nen inlawm \hinin, an inhmel duhin, an inngaizawng ta a. An hunlai kum 1879 vel hi Chhak leh Thlang indo chhuah hun lai a ni a. He indona avang hian Chhingpuii chu a thih phah ta a. “Tachhip tlangvalho chuan Chhingpuii lu an l^m a, Ruanzawl khua elsen nan Chhingpuii diriamna hla an phuah bawk a. Chung an s<nna hla leh diriamna hlate chu Chhingpuii zai tiin sawi a ni ta” (Thanmawia 273). Chhingpuii thattu ten, an khaw hote an elsenna leh an diraimna hla pakhat lo tarlang ila:

Chhak ralin ka hrang in ti,
In lawmlai chhing hermawii;
Pualchang hmul ang in thlau ve doralah.

4.8 Darlenglehi Zai: Darlenglehi zai hi ama phuah a ni lo a. Amah ngaizawng >m >m tu Lalkhawdina phuahte an ni a. Darlenglehi zai hi vailen hmasa leh vailen hnuhnung inkar vela chhuak an ni hlawm. Lalkhawdina hi mitdel a ni a, Darlenglehi mi’n an sawi dan, a hmel\hatzia leh a felzia te a lo hre ve \hinin, hmuh a chak ve hle a. A rim ve \um chuan Darlenglehi chuan \ha takin a lo chhawnchhaih a, an hlim dun hle a ni. Darlenglehi hlaa a chawina pakhat chu:

Ch<n chawi zalengah chhing zo an awm lo ve,
Bawhar pauva, vartui chawiin
Ri riai e, Darlenglehi.

“Lalkhawdina chuan hla dang tam tak phuah bawk a. Mahse Darlenglehi a phuahna chu a hla tam ber leh a phuah \anna a nih avangin amah Darlenglehin phuah ve lo mahsela, ‘Darlenglehi zai’ tih a ni ta. Hla sak nuam tak, zu hmun zai upa sak chi tak a ni. . .” (Hrang\hiauva 205).

4.9 Darpawngi Zai:  A p< (a nu pa) in darkhuang pawng lian deuh a neih chawia Darpawngi an sak hi kum 1844-1908 vel a ni(Lalthangliana 57). R.L Thanmawia chuan kum 1845 velah piangin, kum 1907 velah a thi tiin a ziak thung a. Darpawngi hringnun kawng hi a bumbohin a vanduai hle a, khawvel nunrawnna tuar nasa tak zing a mi a ni. Lalbuta nen inhmelduhin, an innnei ta a. Mahse, Lalbuta chhungte chuan hnamchawm nula chu Sailo lal chhungpuinu atan chuan an iai deuh si. An mak sak ta a, Lalbuta lungleng \ap \ap mai a lo hriat chuan, Thl>kzual zaiin hla a phuah ta a:

Mi z<n ngai lo, keimahni z<n ngai,
A \ap ruai ruai \hin e, ni chhunah,
Nikhumpa laldang a mawi lo ve.
     tiin.
Hla chi hrang hrang Darpawngi hian a phuah a, Saikuti zai thluk leh a dangte pawhin a siam a. Ama chher chhuah ngat hla thluk a awm a. Chi khat chu an sakin an lu an thlek nghial nghial \hin avangin “Thlek zai” an ti a. “Thlek zual zai” te pawh an ti bawk. Tin, “Lusun zai” leh “Thinrim zai” a chher bawk a. Tichuan Darpawngi zai chu “bu thum”(thluk chi thum) a lo ni ta a. K.Zawla chuan, “Thlek zual zai, Lusun zai, Thinrim zai te hian tuman an phuahpui ve theih loh avangin, Darpawngi hi kan upate chuan Zoram hla phuah thiam berah an chhal tlan a ni,” a ti hial (55)

4.10 Saikuti Zai: Saikuti hi kum 1830-ah Thingsaiah piangin kum 1921-ah kum 90 mi niin a thi. Hmeichhe hla phuahthiam kan hriat lar ber a ni ti ila, kan sawi uar lutuk lem lo ang chu. Saikuti vanglai hi kum 1845-1900 vel niin a lang. Naupangte a nih lai a\angin hla a phuah \an a, chu hla chu:

Zawlbuk hnuaiah buh lem kan \hap chiam a,
Hmarthanga zai k>l b> lo iang e
      tih kha a ni. “Saikuti hian hla bu hnih (thluk chi hnih) a nei a. Chhim zai hmanga thluk      leh, Herawt zai a ni a. Tin, Mizo hla hlui ziarang pakhat, a chhuah hun pawh hmasa ber nia rin ‘tlar hnih hla (couplet) chi hlira zai a lo nei a mak ang reng ngawt mai” (Lalthangliana 62).

5. Tlangkawmna
Kan duh tawkin, a tlang kan kawm tawh mai ang a. Kan rochun hla kum 1900 hma lama vantlang hla leh chhamhla ho te chu kan theih ang tawkin kan remfelin leh kan han thlei dang ta a. Mahse, rinaiin remfel \hat leh thleidan fuh a har hle. Kum 1900 hma lama kan chhui \anna hi kum 1200 vel a\angin a ni a. Kum 700 chhung vela, kan thu leh hla inhlanchhawn, a nihna takah chuan \awngkaa kan inhlancchawn ho hlate a tam zawk fe mai a. Hriat dan te pawh a lo inang chiah chiah thei hlawm lo a, mahse a dik awma kan rin chu a tlangkawmna lamah hian kan sawi lang zel ang.

Kan rochun hlate remfel leh thleidan nan hian hun, hlawm lian pui pui pathumin kan \hen a. Mahse, kan hun \hen chhungah hian hla tam tak chu a chhuak chuang si lo. Hriat thiam leh man thiam a awl zawk nan |iau kan hnua hla chhuakte pawh kan dah lut ta ringawt a ni. Kan hun \henna hmasa ber chu “Kum AD 1200 – 1450 inkara kan rochun hla chhuakte” tiin a thupui kan siam a. He hun hi thlang tlakna kawnga R<n k^n hma lam hun kha a ni a. Run leh Than tlang vela pi pute chen lai hun a ni a. Heng hun laia hla chhuakte hi ‘R<n kan hma hla emaw Than tlang chen lai hla’ tiin awlsam deuhin a sawi mai theih ang chu. He mi huna kan hla chhuakte hi kan hla upa ho an ni a, chung hla upa ni-a sawite chu |huthmun zai, Nauawih hla, Dar hla, Hlado, Bawhhla leh Salu lam zai \henkhatte hi an ni.

|huthmun zai lo chhuah dan a tir lama kan sawi kha uluk taka ngaihtuah chuan vawiina Mizo hnam nuna bet ta reng, chhiat nia, kan inlenpuia, lusun chhungte hnem nana kan zai pui \hin bul in\anna hi \huthmun zai hi a ni mai lo’ng maw? A ni pawh ti ila, a buk \helh chuan kan \helh bik lo’ng chu. Nauawih hla, dar hla, hlado, bawh hla leh sa lu lam zaite hi Than tlanga awmlaia chhuak \an ni mahse, a tawp mai loa, |iau k^n hnu pawhin an phuah belh ve zel a. Mahse, kan sawi tawh angin, thlei dan leh rem fel a awl zawk nan, kan hun \hen hmasa ber chhungah hian kan dah a ni. Kan hla chhuak hmasa lam hi tlar hih zai a ni deuh zel a, a hla thu kal hmang leh a hla thutwe pawh a la mawlin, heng hun laia mipui vantlang nun pawh, hla a\ang hian eng emaw chen chu a zuk hriat ve thei a ni

Kan hun \hen hlawm hnihna chu kum AD 1450-1700 inkara kan rochun hla chhuakte tiin kan han rem leh a. He hun inkara hla chhuakte hi ‘Lentlang awm lai hlate’ a ni a, ‘R<n leh |iau inkara an khawsak ho laia rochun hla chhuakte’ ti pawhin a sawi theih bawk ang.
He mi hunah hian Bawh hla leh Hlado te, Salu lam zai te, Dar hla leh Nau awih hlate pawh an phuahin a la chhuah belh zel a. Hla bu thar a lo chhuak a, chung hla bu tharho chu tlar thum zai a ni deuh zel. Lentlang awm lai hla chhuak tharte chu – Thiam hla chi hrang hrang, Chawngchen zai hrang hrangte leh Chai hla hrang hrangte hi an ni a.

Hemi hunah hian sakhaw kawngkal fel tak kan neih tawh avangin kan hla thu kal hmang leh hla phuah dan paw’n awmzia a lo nei ta hla.  A hma lama kan sawi tawh ang thoin, he hun kan thleidannaah hian Chawngchen zaiho kan dah khawm ta vek a. |iau k^n hnua chhuak te pawh a awm ngei ang. Kahpah taka dah kual aiin chhinchhiah leh hriat a awlsam zawk beiseina avang dah khawm a ni.

Chawngchen zai  chi hrang heng Lumtui zai, Tlangkhaw zai, Buang khaw zai, Tlangphei zai ho te hi tlar hnih (couplet) an ni a. Zai lam hla leh Nilen zaite hi tlar thum (tercet) an ni thung a; Dawn zai hi tlar li (quartrain) a ni ve thung. Heng hlate hi a phuahtu bik hriat loh an ni. Chawngchen zai hi sawm leh panga kan tarlanga, kan tarlan ho hi a lar zual a ni mai a. Tarlan loh leh hriat kim loh pawh kan nei ngeiin a rinawm.

Chai hla hi sawm leh pahnih kan dah a, hei pawh hian chai hla chhuak zawng zawng chu a huam loa, chai hla lar zual ang chauh kan thur chhuak a ni a. Tin, Chai hla pawh hi kan hun \hen hnihna hun hnuaia kan khung lut vek mai a. Sawi nawn leh ila, hetia kan tihna chhan hi chu hriat a awlsam zawk nan a ni. Tin, thlang tla hmasa chuan kum 1450-1700 inkar hian thlang an tla nual tawh hrim hrim a. Mahse, kum 1700 hnu lama chhaakte pawh kan hnawh lut ta vek mai a ni.

Thailungi zai, Lalvunga zai leh Dar\hiangi zaite hi |iau chhak lama awm laia chai hla chhuak an ni a. Chai hla ho kan dah khawmnaah khan kan sawi lang zuai tawh tho nain, kan han thual leh a ni e, kan hriatfiah zawk nan. Chai hla pakuate erawh |iau k^n hnua phuah leh chhuakte an ni hlawm.

|iau kan thlak a nih hma hian hmeixchhe hming chawia hla pa li vel a chhauk ve hman a. Mahse Pi Hmauki hi amah hla phuahthiam a nih avangin leh a chanchin hi Zofate zinga a lar em avangin, amah chauh hi he hun kan \hennah hian kan dah lang a ni. Mi dangte chu hla phuah thiam an nih hriat a ni loa, chuvangin an hla leh an chanchinte kan dah lang duh ta lem lo.

A hun tawpna ber kum AD 1700-1900 inkara rochun hla chhuakte tia kan \hen chhungah hian hmeichhe hmingchawia zai lam kan luhchialh deuh bik a. A chhan chu he mi hun hi ziak leh chhiarte pawh kan thiam hunte a nih tak avang leh R<n kuam vela kan khawsak lai ai nen kha chuan kan inchangkan hleih tawh hle a. Mihringte pawh kan lo pungin, thlang tlak pawh he hun tawp lamah hi chuan a awm tawh lo a ni.

Lianchhiari leh Laltheri hi lal fanu ve ve an ni a. Hnamchawm tlangval ngaizawnga nei thei ta lo ve ve dinhmuna ding an ni. An hringnun harsatna tawh chuan hla a phuah tir a. An hla thu pawhin awmzia a neiin, a chang bithliah dan pawh a felfaiin, a thu kal dan pawh a fel hle.
Darmani, Darlenglehi, Chhingpuii zaite hi an mahni phuah a ni lo a. Mi’n anmahni an phuahna, anmahni hminga zai pu hlen tate an ni. Thanghniangi zai hi hmuh tur a tam zui lem lo niin a lang.
Aikhiangi, Darpawngi, Lalchhungi leh Saikuti te hi hla phuah thiam vek an ni thung a. Saikuti hi a tawpna bera kan dah chhan chu, ani hi kum zabi sawmhnihna rawn hmu phain, anni zingah hi chuan a dam rei ber a, chuvangin hmeichhe hming chawi zai kan tlar thlaknaah hian a tawp berah kan dah ta a ni.

Kum 700 vel chhunga kan rochun hla, vantlang hla leh chham hla kan chhui ho te hi, duh angin a famkim thei lo a. A tlangpuiin he papera kan dah chhuah ho hi chu a ram pum ang pawha hriat larte an ni a. Khawi maw khawbil leh bial bik deuha kriat ang chi te nena khawrhchhuah kan tum chuan a zauin a lian dawn si a, kan paper hi a chiri zual a hlauhawm zawk hial awm e. Duhthusamah chuan zai thluk hrang hrang, hla bu hrang hrangte hi hre vek thei ta ila, tun aia fel leh chipchiar zawk hian kan remfelin, kan thlei dang thei zawkin a rinawm.




Works Cited
History of Mizo Literature. Department of Mizo, Mizoram University, Gilzom Offset, 2013,        Print
Hrangthiauva, and Lal Chungnunga. Mizo Chanchin, Gilzom Offset, 2011, Print
Lalthangliana, B. Mizo Literature, RTM Press, 2004(Revised and Enlarge), Print
Thanmawia, R.L. Lung Min Lentu, Gilzom Offset, 2006, Print
Thanmawia, R.L. Mizo Hla Hlui Gilzom Offset, 2012, Print





Bibliography
Lalthangliana, B. Mizo Chanchin, Gilzom Offset, 2016, (Revised and Enlarge), Print
Liangkhaia. Mizo Chanchin, LTL PUBLICATION, 2011, Print
Mizo Folk Song Zir Zauna, Govt. Hrangbana College, TM Offset, 2017, Print
Malsawma, J. Vanglai, Lengchhawn Press, 1995, Print



ZO TUNGCHAW

Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

KAWLTUCHAWI HLA SAWI FIAHNA

LALṬANPUIA TOCHHAWNG CHANCHIN TLANGPUI - Rohmingthanga Ralte

RÛN MAWI LEH A PHUAHTU VALZOTE CHANCHIN TLANGPUI SAWI ZAUNA - Rohmingthanga Ralte